مجله زیست محیطی

نگاهی به رخدادهای زیست محیطی ایران و جهان

مازیار واحدی

سرمایه داری و محیط زیست

با پیدایش نظام سرمایه داری در جهان فرسایش و تخریب محیط زیست شکل تهدید آمیزی به خود گرفت که این روند با گسترش استفاده از ماشین و دستاوردهایی که به تولید انبوه منجر می شد روز به روز گسترده  تر و مخرب تر شده است به  گونه ای که تاثیر آن نه فقط بر سرزمین های دور دست آسیا یا افریقا - آن گونه که در آغاز سود جویان استعمارگر ادعا می کردند- بلکه دامن کشورهای صنعتی شده را نیز گرفته است. هم اینک در اثر فعالیت صنعتی و همچنین گسترش شهر نشینی و رشد جمعیت روزانه میلیاردها تن فاضلاب صنعتی و شهری به رودها و دریاها ریخته شده و زمین های بسیاری را مسموم و آلوده کرده است. از سوی دیگر در اثر فعالیت های تولیدی و صنعتی و همچنین استفاده از خودرو و ماشین آلات صنعتی روزانه میلیون ها تن گازهای سمی و گلخانه ای به هوا فرستاده می شود به گونه ای که منجر به سوراخ شدن لایه اوزن گردیده است. همچنین قطع درختان و ته تراشی جنگل ها برای استفاده از زمین های حاصل خیز جنگلی و استفاده از چوب درختان یا احداث جاده و راه، آتش سوزی جنگل ها در اثر خشک سالی که آن هم اکثرا در اثر دستکاری در محیط زیست توسط انسان بوده است، باعث بروز مشکلات گوناگون برای ساکنان کره خاکی شده است. آن چه مشخص و آشکار است تخریب محیط زیست به طور عمده به علت سودجویی های افراطی نظام سرمایه سالاری اتفاق می افتد. در این میان سهم جامعه کشورهای پیرامونی بیماری، فقر، خشک سالی یا توفان و سیل و در نهایت مرگ و میر همراه با درد و رنج بسیار است. بر پایه آمارهای موجود کشورهای چین، آمریکا، ژاپن، آلمان کانادا، بریتانیا و کره جنوبی در صف مقدم تولید کنندگان گازهای گل خانه ای قرار دارند. وایران با توجه به سهم اندک تولید صنعتی به علت بی توجهی مفرط به محیط زیست در تولید گازهای گلخانه ای در رتبه ششم تا هشتم جهان قرار دارد. این رتبه نشان می دهد ایران تنها در گسترش فقر، فساد اداری، بیکاری، تورم و کشتارجاده ای و غیره رکورد شکن نیست بلکه در زمینه نابودی محیط زیست از هم پایه گان خود بسی پیش تاز تر است.

سوسیالیست ها و محیط زیست

مهم‌ترین مسأله سوسیالیستها در ساختن جهانی آباد، رشد انسانی است نه رشد اقتصادی. سه سال پیش فریبرز رئیس دانا در رابطه با دست اندازی به طبیعت و نابودی ان، مورد سوال قرار گرفت وی حاکمیت سرمایه را عامل ناپایداری جامعه خواند و با تاکید بر اینکه جامعه ناپايدار يعني جامعه اي که محيط خودش را تخريب مي کند، گفت: نظام سرمایه داری به طبیعت دست اندازی می کند برای اینکه بازار به او برسد. و تاکید مجدد می کند که نظام قدرت و سلطه است که جامعه را درست می کند. رئیس دانا مایه اصلی جامعه پایدار را عدالت اجتماعی دانسته و می گوید به نظر من عدالت اجتماعي مايه اصلي پايداري است . اما اگر کسي بخواهد بگويد اين عدالت اجتماعي به منزله مسلط کردن دولت يا مسلط کردن سرمايه هاي خصوصي بر روي منابع ملي است، من می گویم نه. بلکه مسلط کردن اجتماع بر روي منابع طبيعي، بر روي محيط ، جامعه بر روي محيط اش. من قبول ندارم اينهايي که مي گويند مردم ما بي فرهنگ اند . به بحث هاي فرهنگي مربوط نيست ، مقداريش که آرماني است، بله طول مي کشد، آموزش مي خواهد. ولي مقداريش واقعا در گرو از بين بردن بی عدالتی اجتماعي است. وی هم چنین تاکید می کند بر اینکه تبعيض عامل زيادي براي بر هم خوردن هنجارهاي اجتماعي است. همين طور که در هنجارهاي تعادلي رابطه انسان با محيط . فریبرز رئیس دانا در جواب این سوال که به عنوان یک سوسیالیست چقدر مسایل محیط زیست برایش جدیست، می گوید: ما طبقه کارگر را ابزار تلقي نمي کنيم . نيرويي براي رهايي و خوشبختي جامعه مي بينيم . خب اين نيرو اول بايد خودش به خوشبختي برسد ، به آگاهي برسد . وقتي محيط را از يک سو ضايع مي کنيم اصلا امکان رهايي بلند مدت او وجود ندارد . او با طبيعت زندگي مي کند . ما مارکسيست ها معتقديم انسان جزيي از طبيعت است ولي اين بار نياز به تعريف مجدد دارد. ما ديگر نمي توانيم به قول ولتر چهار دست و پا راه برويم چون مي خواهيم عضو طبيعت باشيم.

اقتصاد محیط زیست

اقتصاد محیط زیست به طور کلی رابطه بین آثار اقتصاد بر محیط زیست و آثار محیط زیست بر اقتصاد را بررسی می‌کند. اقتصاد و محیط زیست، از طریق دو جریان با یکدیگر در ارتباط هستند. منابع تجدیدپذیر و پایان‌پذیر در حال حرکت از محیط زیست به سوی اقتصاد هستند و از سوی دیگر، اغلب پسماندهای محصولات که به وسیلهٔ فعالیت‌های اقتصادی تولید می‌شوند، در حال حرکت از اقتصاد به محیط زیست هستند. هنگامی که جریانات مواد و ضایعات از ظرفیت و قابلیت واقعی محیط تجاوز می‌کند، ظرفیت منابع طبیعی و زیست‌محیطی کاهش می‌یابد. جریان سریع منابع پایان پذیر به درون چرخه اقتصادی این خطر را به وجود می‌آورد که ذخیره منابع پایان‌پذیر ممکن است سریعتر تمام شود. هنگامی که جریان منابع تجدیدپذیر نیز به سوی چرخه اقتصادی، از نرخ تجدید و احیا این منابع تجاوز می‌کند باعث کم شدن بهره‌وری منابع می‌شود و احتمال انقراض آن افزایش می‌یابد. انتشار پسماندها اضافه بر ظرفیت محیط زیست، احتمال فرسایش منابع طبیعی را افزایش می‌دهد، کاهش و فرسایش سریع منابع پایان‌پذیر باعث افزایش یافتن بهره‌برداری منابع تجدیدپذیر خواهد شد و همچنین افزایش انتشار پسماندها اضافه بر ظرفیت محیط زیست، عموماً نشان‌دهندهٔ این است که اقتصاد به سوی وابستگی بیشتر به سوی محیط زیست در حرکت است. از آنجا که مقیاس‌های سنتی اندازه‌گیری کارایی اقتصادی، تغییرات در اندازهٔ منابع طبیعی و زیست‌محیطی را مورد محاسبه قرار نمی‌دهند، این مقیاس‌ها، مقیاس‌های ضعیفی جهت اندازه‌گیری پایداری بلندمدت اقتصاد می‌باشند.