عراق، مأموريت(تقريبا)غيرممکن نخست وزيرجديد

سیلون مرکاردییر؛

محمد شیعا

ترجمه از فرانسه شهباز نخعی

در کمتر از يک ماه، مصطفي الکاظمي توانسته دولتي تشکيل دهد که رضايت بخش اصلي سپهر سياسي عراق را جلب کند. با آن که برچسب مستقل نخست وزير جديد اميدوارکننده است، گروه او از کارکشتگان سياسي اي تشکيل شده که تظاهرکنندگان خواستار حذف آنها از دايره قدرت بوده و هستند. اما، تصميم او درمورد آزادکردن کساني که از ماه اکتبر به اين سو در تظاهرات بازداشت شده اند، نشانه اي مثبت است.

درحالي که کشور آغاز هشتمين ماه تظاهرات مردمي را مي گذراند، نخبگان سياسي توانسته اند درمورد تقسيم سمت هاي وزارتي به توافق برسند. اين دولت ترکيبي غيرعادي دارد زيرا شامل تعداد زيادي افراد مستقل و تکنوکرات و نيز چهره هاي دانشگاهي است. مانند علي علوي که به وزارت امور مالي و دارايي منصوب شده است. با اين حال، اين خيزش عمل گرايانه نبايد موجب فراموش کردن اين نکته شود که احزاب بزرگ هم، براي دستيابي به نتيجه ترکيب اين دولت، به حساب آورده شده اند.

توافقي براي بقا

سهرکهوت شمس، عضو ائتلاف آينده در مجلس، چنين تحليل مي کند که: «درمورد تقسيم سمت هاي وزارتي بين احزاب، مصطفي الکاظمي مرتکب اشتباه دولت هاي سلف خود شده است: بسياري از افراد مستقل و تکنوکراتي که او منصوب کرده، تحت اختيار حزب هاي سياسي هستند» و ادامه مي دهد: «به طور کلي، اين دولت بين هواداران [مقتدي] صدر، قبیله محمد الحلبوسي، رئيس مجلس و حزب دموکراتيک کردستان تقسيم شده است. اما، وزيران کشور، دفاع و دارايي به خاطر شايستگي شان منصوب شده اند».

جاي تعجبي دراين نيست که طبقه سياسي براي بقاي خود مذاکره کرده باشد. اگر اين را احساس نمي کرد که منافعش تأمين مي شود، در راه انتصاب ها و تشکيل دولت سنگ اندازي مي کرد. بنابراين، توافقي براي بيرون رفتن از بن بست سياسي حاصل شده و اين درحالي است که زورآزمايي بين ايران و ايالات متحده، با پايان يافتن فاصله بسيار دارد.

درعين حال، اين گفتگوها فقط با حزب هاي بزرگ و ائتلاف هاي دولت بوده است. احمد الحاج، نماينده مجلس و عضو حزب کومال توضيح مي دهد که: «من نشست تشکيل دولت در بغداد را تحريم کردم، چون الکاظمي از قبل با همه نخبگان سياسي ديدار کرده، اما ديگر کنشگران مجلس را به حساب نياورده بود. ما درمورد انجام توافق هاي غيررسمي بين آنها بدگمان هستيم و اين مي تواند دليلي براي سهولتي باشد که در تشکيل اين دولت ديده شده است».

کارهاي بزرگ آتي

به رغم اين توافق، کاري که اين دولت گذار بايد در کشوري که زيرفشار تهديدها و درحال فروپاشي است انجام دهد، کاري بزرگ است. ازسرگيري حملات «سازمان حکومت اسلامي» (داعش)، شيوع جهاني ويروس کورونا، فلج شدن اقتصادي، رقابت بين ايران و ايالات متحده... از جمله چالش هايي است که دولت بايد از عهده آنها برآيد و اين درحالي است که تظاهرات هم در بغداد براي وارد کردن فشار به دولت، ازسر گرفته شده است. کاظمي در زمان انتصاب خود يادآوري کردکه اولويت هاي دوگانه اش: اجراي عدالت درباره قربانيان تظاهرات ماه هاي پيش و سامان دادن به اقتصاد است.

به اين اولويت ها بايد خواسته هاي تظاهرکنندگان نيز افزوده شودکه همچنان خواهان ايجاد دولتي بدون حضور نخبگان سياسي سنتي هستند. اين درحالي است که کارنامه کاظمي براي آنها اميدبخش است. او که رئيس دستگاه اطلاعات ملي (NIS) بوده، درواقع به اين شهرت يافته که تا حد ممکن در سرکوب تظاهرکنندگان اغماض کرده است (١). يکي از نخستين تصميم هاي او صدور دستور آزادي همه تظاهر کنندگاني است که از ماه اکتبر سال گذشته زنداني شده اند و نيز عبدالوهاب السعدي، فرمانده دستگاه مبارزه با تروريسم را هم به سر کار خود بازگردانده است. اخراج السعدي، که معمار شکست داعش بود، يکي از دليل هاي تظاهرات بود.

اما، استقلال کاظمي مي تواند تبديل به يک ضعف شود. درواقع، هيچ چيز گوياي آن نيست که در دوران کار دولت او، در بغداد هماهنگي حکمفرما خواهد بود. اين امر بستگي به احساس رضايت کنشگران متنفذ سياسي خواهد داشت که از توانايي اِعمال نفوذ قابل توجهي براي تأمين منافع خود برخوردارند. اروين ون وين، پژوهشگر متخصص درگيري هاي خاورنزديک در انستيتو کلينگلديل مي گويد: «احزاب سياسي با درايت به اين امر پي برده اند که سرکار آوردن يک نخست وزير ضعيف مفيد است زيرا نمي تواند از امکانات خود براي فراتررفتن از اختيارات وزارت خانه ها استفاده کند. نخست وزير پيشين، نوري المالکي با همين حيله سلطه خود را با تکيه بر شبکه «دولت پنهان» در طول دوره نخست وزيري جانشين خود، حيدر العبادي بر دستگاه دولت حفظ کرد. در چنين موردي، چنان که احساس شود که نمي توان دولت را در تنگنا قرارداد، با از اکثريت انداختن مجلس جلوي کار او گرفته مي شود».

تنش هاي دروني، فشارهاي بيروني

سختي کاري که بر دوش نخست وزير است، ناشي از وضعيت تنش آميز خاصي است که وجود دارد. علاوه بر جنبش اعتراضي نيرومندي که در بخشي از کشور ريشه دوانده، رقابت بين ايران و ايالات متحده هم همچنان آشوب به پا مي کند. در ٣ ژانويه ٢٠٢٠، قتل قاسم سليماني (فرمانده سپاه قدس، شاخه برونمرزي سپاه پاسداران انقلاب اسلامي) و ابومهدي المهندس، معاون «حشدالشعبي» (UMP) (واحدهاي بسيج مردمي) و رهبر شبه نظاميان شيعه «کتائب حزب الله» نزديک بود کشور را در يک جنگ خونبار نيابتي گرفتار کند.

از آن پس، خشونت هاي ناشي از اين رقابت، موجب هراس از امکان بروز درگيري در هر لحظه شده و اين درحالي است که هردو آنها درحال بازسازي نفوذ خود در عراق هستند. اروين ون وين مي گويد: «امروز، جمهوري اسلامي حضور بيشتري از آمريکا دارد. با آن که نفوذ آمريکايي ها در دوره مبارزه عليه داعش بيشتر شده بود، از آن پس به تدريج از تجهيزات خود در کشور کاستند، تا جايي که حضورشان تنها به چند پايگاه نظامي محدود شده است. ايراني ها، به نوبه خود، در تقريبا همه سطوح نظام سياسي و اقتصادي عراق نفوذ کرده اند و شبه نظاميان نيرومندي دارند». اروين ون وين يادآوري مي کند که فشار بيش از پيشي که بر جمهوري اسلامي وارد مي شود، آن را کمتر از پيش قابل پيش بيني کرده است. او ادامه مي دهد: «جمهوري اسلامي قادر است در عراق درگيري اي براه اندازد که در بلند مدت به سودش باشد».

نماد عالي نفوذ ايران،شبه نظاميان شيعه اي هستند که بيش از همه فعالند و به ايفاي نقشي شوم مشغول هستند و اين کار را به ويژه با هدف قراردادن تظاهرکنندگاني انجام مي دهند که همچنان اميدوارند نظم سياسي کنوني را سرنگون سازند. اخيرا، شبه نظاميان وابسته به روحانيت شيعي (تيپ عباس و امام علي و نيز لشکرهاي علي اکبر و انصار مرجعيت) از حشدالشعبي جدا شده اند تا عناصري که آشکارا وابسته به جمهوري اسلامي هستند در آن باقي بمانند. آيت الله علي سيستاني بخش عمده اي از شبه نظاميان غيروابسته به جمهوري اسلامي را به سوي خود کشانده است. اين شبه نظاميان اکنون زيرفرمان نخست وزير هستند، مانند «لشکر طلايي» که پيشتر تحت فرمان عبدالوهاب السعدي بود.

بنابراين، نيروهاي ريزشي حشدالشعبي بين هواداران اتحاد ملي و کساني که در خدمت منافع جمهوري اسلامي هستند تقسيم شده اند. نانسي عزالدين، که او نيز پژوهشگر متخصص درگيري هاي خاورنزديک در انستيتو کلينگلديل است، تصريح مي کند که: «مرجعيت شيعه جذب نيروهاي ريزشي را با دغدغه حفظ استقلال و احترام به حاکميت عراق انجام داده است. ابومهدي المهندس از ديرباز مي کوشيد کنترل تماميت نيروهاي حشدالشعبي را در دست گرفته و آن را به خدمت هدف خود، يعني تامين منافع خودش يا جمهوري اسلامي درآورد و اين چيزي بود که آيت الله سيستاني نمي توانست بپذيرد».

از ماه ها پيش، در ميان محور هوادار جمهوري اسلامي نيز اختلافاتي به وجود آمده است. برخي از کنشگران مانند سازمان بدر و عصائب اهل حق مسير خود را تغيير داده و با ائتلاف با الفتح به صورت بازيگران کاملا سياسي درآمده اند، درحالي که سازمان هايي ديگر مانند کتائب حزب الله به استحکام هرچه بيشتر قدرت نظامي خود روآورده اند.

به موازات اين امر، بدر و عصائب اهل حق به مذاکره با کاظمي براي تشکيل دولت پرداخته اند، درحالي که مسئولان کتائب حزب الله همچنان نخست وزير را به همکاري با آمريکا در قتل سليماني و ابومهدي المهندس متهم مي کنند. نانسي عزالدين ادامه مي دهد که: «کتائب حزب الله نسبت به ايالات متحده يا کساني که با آن مراوده دارند کينه و تعصب بيشتري دارد. اين سازمان حتي دربرابر اقامتگاه نمايندگان مجلس عراق يک اردوي نظامي برپا کرده تا به سياستمداران فشار وارد کند که از خط قرمزهايي که تعيين کرده عبور نکنند. همزمان با اين امر، نيروهاي فدرال هم مي کوشند از گسترده تر شدن آنها جلوگيري کنند».

هرج و مرج اقتصادي، بهداشتي، زيست محيطي و امنيتي

درحالي که تعادل شکننده نيروها دايما زير سئوال است، مردم عراق هرچه بيشتر در فقر و بينوايي فرومي روند و اثرات دردناک بحران هاي اقتصادي و بهداشتي را تحمل مي کنند. با آن که ويروس کورونا مانند اروپا و آمريکا در کشور فراگير نشده، ٢٦٠٠ مورد تشخيص ابتلا و ١٠٤ مورد مرگ در تاريخ ٩ ماه مه بازتاب دهنده واقعيت ميداني نيست زيرا آزمايش هاي تشخيص در حد وسيع انجام نشده است.

به شکلي متناقض، اقدامات پيشگيرانه عليه شيوع جهاني کوويد-١٩ بيشترين اثر را بر عراقي هاي آسيب پذير داشته است. اقتصاد غيررسمي که به ميليون ها کارگر امکان تأمين معاش مي داد، به خاطر برقراري قرنطينه درکشور دچار وقفه شده است. درحالي که طبقات محروم از تامين نيازهاي حداقلي خود ناتوانند، حکومت نيز به خاطر کاهش بودجه، با همين مشکل رودررو است.

عدنان زُرُفي، فردي که پيشتر به سمت نخست وزير منصوب شده بود، اعلام کرده بود که دولت در ماه مه نمي تواند نصف حقوق ها را بپردازد. عراق، که ٩٠ درصد از بودجه اش از محل صادرات نفت تأمين مي شود، توليد ناخالص داخلي (PIB) اش بيش از ٥ درصد سقوط کرده و ميزان بدهي هايش نيز بنابر برآورد بانک جهاني به ٦٦.٩ درصد توليد ناخالص داخلي رسيده است. بحران زيست محيطي نيز درحال رسيدن به نقطه غيرقبل بازگشت است و احتمالا در شمار اولويت هاي دولت نيست. اين در حالي است که بهداشت و سلامت و بقاي اقتصادي ميليون ها تن وابسته به آن است.

تنها خبر مثبت همراه با اعلام تشکيل دولت جديد اين است که ايالات متحده تائيد کرده که با تمديد ٤ ماهه خريد برق و گاز از ايران موافقت نموده است. اين تمديد از آن جهت قابل توجه است که اراده واشنگتن براي همکاري با دولت را نشان مي دهد، چنان که خود الکاظمي نيز بر خواست خود درمورد تکيه بر «ناتو» درمبارزه عليه تروريسم تاکيد مي کند.

اما، اين ارفاق و اغماض تنها ابزار گفتگوي واشنگتن نيست. احمد الحاج، نماينده مجلس چنين تحليل مي کند که: «آخرين حمله هاي داعش عليه حشدالشعبي و ارتش عراق عمدتا به خاطر کاهش شديد ديدباني هوايي ائتلاف بود. پيام آمريکايي ها روشن است: بدون حضور آمريکا، “داعش” با قدرت بازمي گردد».

بازي در بغداد آغاز شده است. به نظر مي آيد که نخست وزير مستقل با مهارت تعادل قدرت را حفظ مي کند تا کشور را تا زمان انتخابات در سال آينده اداره کند. سهرکهوت شمس، در حمايت از دولت مي گويد: «کاظمي سزاوار آن است که بختي به او داده شود. دو مسئله مهم او بحران اقتصادي و رقابت بين ايران و عراق است. من فکر مي کنم که درمورد مسئله دوم بخت بيشتري دارد».

حفظ گفتگوي راهبردي بين ايالات متحده و عراق، که براي ماه ژوئن پيش بيني شده، به نظر مي رسد نشان دهنده آن باشد که به رغم سلطه تهران، بغداد حاضر نيست به همکاري راهبردي خود با آمريکا پايان دهد. اين درحالي است که، محور هوادار تهران درفکر اين است که اين دولت، به رغم وعده هايش، چيزي جز يک دولت گذار نيست و نبرد سياسي جديدي در سال آينده براي به دست آوردن سمت هاي کليدي دولت درخواهد گرفت.

...............................

١- یک منبع در سرویس اطلاعات و امنیت ملی که خواست ناشناس باقی بماند به ما بصورت محرمانه گفت که کاظمی در زمان زمامداری این سرویس مدافع جدی تظاهر کنندگان بود. او چندین عملیات کشتار فعالان توسط شبه نظامیان را خنثی کرد و برای آزادی دهها تظاهرکننده در طی تظاهراتی وارد عمل شد که کشور را در طی ماههای گذشته به لرزه در آوردند.

سیلون مرکاردییر

روزنامه نگار مستقل

محمد شیعا

روزنامه نگار عراقی

....................................

برگرفته از:«لوموند دیپلماتیک»

https://orientxxi.info/magazine/articles-en-farsi/article3878