سمیر امین  ۱۹۳۱ ـ ۲۰۱۸

 

سایت «نقد اقتصاد سیاسی»

 

سمیر امین یکی از متفکران برجسته‌ی چپ روز گذشته (دوازدهم اوت 2018) در پاریس درگذشت. وی سوم سپتامبر 1931 از پدری مصری و مادری فرانسوی در قاهره زاده شد. کودکی و نوجوانی‌اش در شهر پورت‌سعید گذشت و در یک مدرسه‌ی فرانسه‌زبان درس خواند. از 1947 تا 1957 در پاریس دانشجو بود و دیپلم علوم سیاسی را در 1952 گرفت و بعد آمار و اقتصاد خواند. پس از ورود به پاریس امین به حزب کمونیست فرانسه پیوست ولی طولی نکشید که از مارکسیسم شوروی فاصله گرفت. در 1957 پایان‌نامه‌ی دکترایش را باراهنمایی فرانسوا پرو تحت عنوان اولیه‌ی «سرچشمه‌های عقب‌ماندگی: انباشت سرمایه در مقیاس جهانی» به پایان رساند. عنوان پایان‌نامه‌ی وی سپس به «پی‌آمدهای ساختاری ادغام بین‌المللی اقتصادی‌های پیشاسرمایه‌داری…» تغییر کرد.

 

پس از اتمام تحصیلات درپاریس به قاهره بازگشت و تا 1960 در «مؤسسه‌ی مدیریت اقتصادی» فعالیت می‌کرد. در 1960 به‌عنوان مشاور وزیر به مالی رفت و تا 1963 در این مقام باقی ماند. در 1963 انستیتو توسعه‌ی اقتصادی افریقا به او یک موقعیت پژوهشی داد که تا 1970 در این انستیتو باقی ماند. در طول این سال‌ها در دانشگاه‌های پواتیر در داکا (سنگال) و پاریس مقام استادی هم داشت. در 1970 او را به ریاست این انستیتو منصوب کردند که تا 1980 دراین مقام باقی ماند که در آن سال از این مقام کناره گرفت و از 1980 به عنوان رییس مجمع جهان سوم در داکا به کارهای پژوهشی خود ادامه داد.

 

رادیکالیسم سمیر امین در دهه‌های 1950 و 1960 شکل گرفته بود. در آن سال‌ها کسانی چون قوام نکرومه در غنا، جولیوس نایرره در تانزانیا و جمال عبدالناصر در مصر به قدرت رسیده بودند و جنبش‌های آزادی‌بخش در مستعمره‌ها از افریقای جنوبی تا الجزایر در جریان بود. در این سال‌ها افریقا با آن‌چه که بعدها با خرابکاری‌های صندوق بین‌المللی پول شد بسیار متفاوت بود و در این سال‌هاست که امین به‌عنوان یکی ازمنتقدان صاحب‌نام و سرشناس سرمایه‌داری موجود و امپراتوری شناخته می‌شود و دراین راستا از نقد اسلام سیاسی ـ به‌طور کلی هر استفاده‌ی سیاسی از مذهب ـ و مارکسیسم اروپا‌محور کوتاهی نکرد. اگر به خلاصه کردن دیدگاه امین مجاز باشیم می‌توان گفت که به نظر او سرمایه‌داری جهانی که در واقع حاکمیت اولیگارشی ثر درجهان است موقعیت خود را با ایجاد و حفظ پنج انحصار تداوم بخشیده است:

 

کنترل فناوری

کنترل منابع طبیعی

کنترل منابع مالی

کنترل بر رسانه‌های گروهی

کنترل بر ابزارهای تخریب جمعی

از نگاه امین تنها راه رسیدن به توسعه و رفاه انهدام این انحصارهاست. و هر اقدامی که انحصارهای پنج‌گانه را به چالش نگیرد موفق نخواهد شد. وی در کنار همکارانی چون آندره گوندرفرانک فقید، امین هم دنیا را به «مرکز» و «پیرامون» تقسیم می‌کند که کشورهای «پیرامونی» هم همانی است که معمولاً تحت عنوان «کشورهای جنوب» یا «کشورهای توسعه‌نیافته» مطرح می‌شوند. نقش کشورهای پیرامونی تولید برای عرضه به کشورهای «مرکز» و به‌طور مشخص امریکای شمالی، اروپای غربی و ژاپن است. بهره‌کشی از منابع طبیعی افریقا، و به قهقرا رفتن نرخ مبادله در تجارت بین‌المللی به زیان تولیدکنندگان مواد اولیه و خام امکان توسعه را از این کشورها می‌گیرد و تنها شاهد تداوم بهره‌کشی خواهیم بود.

 

دیدگاه امین درباره‌ی توسعه‌نیافتگی دقیقاً مخالف دیدگاه رسمی بود که مسائل افریقا را عمدتاً به این دلیل می‌دانست که به اندازه‌ی کافی در اقتصاد جهانی ادغام نشده است. در حالی که امین معتقد بود که مشکل اتفاقاً این است که افریقا به‌طرز زیان‌باری در اقتصاد جهان ادغام شده است. تا زمانی که انحصارهای پنج‌گانه دست نخورده باقی بماند، فرایند کنونی جهانی‌کردن ادامه می‌یابد، کارگاه‌های قرون وسطایی در اغلب کشورهای پیرامونی شکل می‌گیرند و گسترش می‌یابند چون قدرت مسلط سرمایه‌ی شمال را به چالش نمی‌گیرند. درواقع می‌توان گفت که با کاستن از سطح واقعی مزدها و انهدام اساس صنعتی در شماری از کشورها – که درواقع اتحادیه‌های کارگری قوی داشتند – این وضعیت انحصاری از همیشه بدتر شده است.

 

یکی از مهم‌ترین دست‌آوردهای نظری امین دیدگاه او درباره‌ی «قطع رابطه‌ی اقتصادی» است. امین معتقد بود که کشورهای پیرامونی باید از ادغام بهره‌کشانه‌ای که درگیر آن شده‌اند خود را کنار بکشند، به عبارت دیگر فرایند جهانی‌سازی را معکوس کنند. درعین حال او به انزواطلبی اقتصادی معتقد نبود ـ نکته‌ای که شماری از رهبران سوسیالیست افریقا به آن باور داشتند، بلکه امین معتقد بود که از موضع ضعف نباید خود را درگیر این نوع ادغام‌ها کرد.

 

از دیدگاه امین کشورهای درحال‌توسعه باید اقتصادشان را با مداخلات مؤثر دولت، کنترل ثروت و سرمایه‌ای که به دربرده می‌شود، و گسترش مناسبات تجاری با دیگر کشورهای پیرامونی مدیریت کنند. به نظر او بخش مالی اقتصاد باید ملی شود و شیوه‌های استفاده ازمنابع طبیعی هم باید تحت‌نظارت باشد. رابطه بین قیمت‌های داخلی و قیمت‌های جهانی باید قطع شود و باید این کشورها برای رهایی خود از کنترل مؤسسات بین‌المللی – برای نمونه سازمان تجارت جهانی، صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی – به اقدام دست بزنند. هرچه که کمبودهای صنایع ملی‌شده باشد ولی به نظر امین کشورهای درحال توسعه راه دیگری برای توسعه ندارند.

 

در تأیید دیدگاه‌های امین بد نیست اشاره کنیم که 40 سال است که در مقابل رهنمودهای امین، ادعا کردند اگر این کشورها صادرات خود را افزایش بدهند، مشکلات‌شان تخفیف خواهد یافت. اموال عمومی و حتی منابع طبیعی را به بخش خصوصی واگذار کردند و تا جایی که می‌توانستند از بخش مالی اقتصاد خود نظارت‌زدایی کردند. پی‌آمدها عیان تر از آن هستند که کتمان‌کردنی باشند. فقر و نداری و نابرابری در این کشورها بیداد می‌کند. در سال‌های اخیر بهانه‌های تازه‌ای هم پیدا کرده‌اند. «حکمرانی خوب» «فقر» و «جامعه‌ی مدنی»، ولی سؤالی که اغلب به آن نمی پردازند این است که این فقر گسترده چرا و چه‌گونه ایجاد شده است؟ حکمرانی خوب یعنی خوب برای کدام گروه و طبقات اجتماعی؟

 

در این سال‌ها هم که نظام سرمایه‌داری گرفتار یکی از سرسخت‌ترین بحران‌های تاریخ خود شده است، به گفته‌ی امین مسائل کنونی در درون این نظام راه‌حل ندارد. امین سرمایه‌داری کنونی را «سرمایه‌داری فرتوت» می‌نامید. علت اصلی بحران به گمان امین وابستگی هرچه بیش‌تر به بخش مالی است، به سخن دیگر اگر به زبان پول بیان کنیم به‌طور فزاینده‌ای پول کمتری در پی‌آمد فعالیت‌های مولد ایجاد می‌شود و بخش هرروز افزون‌تری هم به صورت «رانت» درآمده است که در واقع تازه‌ترین شیوه‌ی سرقت ثروت از بقیه‌ی جهان است. یکی از پی‌آمدهای این تحولات در عرصه‌ی اقتصاد هم این است که دموکراسی غربی به کاریکاتوری از خویش بدل شده است. سرمایه‌داری به ضرورت ذات خویش بر یک فرایند ادامه‌دار سلب مالکیت برای انباشت و گسترش خویش استوار است. از یک نگاه تاریخی سرمایه‌داری اروپا بدون سلطه بر بقیه‌ی جهان که منابع «مازاد» داشتند، غیرممکن بود. سوپاب اطمینان هم برای کسانی که درآن دوران در اروپا سلب مالکیت شده بودند امکان مهاجرت به «دنیای جدید» ـ مشخصاً امریکا و تا حدودی استرالیا ـ بود.

 

سلب مالکیت از دهقانان در کشورهای جنوب به گمان امین یکی از مسائل اساسی در قرن کنونی است. از همین روست که نقش دهقانان در جنوب برای تعیین سرنوشت بشر بسیار اساسی است و باید در راستای رسیدن به امنیت غذایی و مخالفت با «زمین‌خواری» و هم‌چنین دفاع از حقوق بومی‌ها کوشید. برای امین کشاورزی نه‌فقط فرصتی بسیار طلایی ارایه می‌دهد بلکه وجود دهقانان ـ حدود نیمی از جمعیت جهان ـ هم چالش مهمی برای سرمایه‌داری کنونی است. برای امین راه رسیدن به سوسیالیسم این است که در سطح ملی و منطقه‌ای سلب مالکیت از دهقانان متوقف و از تولیدات کشاورزی بومی حمایت شود، و مطمئن شویم که کشورها «امنیت» غذایی دارند و رابطه‌ی قیمت‌های داخلی با قیمت‌های جهانی قطع شده است. اگر بتوانیم در این مسائل موفق شویم نه فقط سلب مالکیت از دهقانان هم به پایان می رسد که کوچ آنها به مناطق شهری هم متوقف خواهد شد.

 

امین با انقلاب یک‌شبه موافق نبود. این که شورشی پیش بیاید و بعد دوره‌ی سوسیالیسم آغاز شود از نظر امین غیرممکن است. او به جای این که از «سوسیالیسم در قرن 21» سخن بگوید بر این نکته تأکید می‌کرد که راه گذار به سوسیالیسم طولانی است.

 

خاطرات سمیر امین با عنوان «خاطرات یک مارکسیست مستقل» در دست انتشار است و انتشارات مانتلی ریویو آن را در سال جاری منتشر خواهد کرد.

 

اگرچه از سمیر امین مقالات زیادی به فارسی ترجمه شده اما کتاب‌های منتشرشده از سمیر امین به زبان فارسی تنها شامل این موارد است:

 

ملت عرب: ناسیونالیسم و مبارزه طبقاتی، ترجمه‌ی غ. وثیق، م. قرچه‌داغی، تهران‏‫، ۱۳۵۹.

ویروس لیبرال : جنگ دائمی و امریکایی‌کردن جهان، ترجمه‌ی ناصر زرافشان، تهران: آزادمهر، ۱۳۸۶.

س‍رم‍ای‍ه‌داری‌ در ع‍ص‍ر ج‍ه‍ان‍ی‌ ش‍دن، ت‍رج‍م‍ه‌ ن‍اص‍ر زراف‍ش‍ان‌، ت‍ه‍ران‌: آگ‍ه‌، ۱۳۸۲

اروپا‌مداری نظریه فرهنگی سرمایه‌داری مدرن، ترجمه‌ی موسی عنبری. تهران: علم، ‏‫‏‏۱۳۸۹

 

 

کتاب‌های سمیر امین به زبان‌های انگلیسی و فرانسه:

 

1957, Les effets structurels de l’intégration internationale des économies précapitalistes. Une étude théorique du mécanisme qui an engendré les éonomies dites sous-développées (thesis)

1965, Trois expériences africaines de développement: le Mali, la Guinée et le Ghana

1966, L’économie du Maghreb, 2 vols.

1967, Le développement du capitalisme en Côte d’Ivoire

1969, Le monde des affaires sénégalais

1969, The Class struggle in Africa

1970, Le Maghreb moderne (translation: The Magrheb in the Modern World)

1970, L’accumulation à l’échelle mondiale (translation: Accumulation on a world scale)

1970, with C. Coquery-Vidrovitch, Histoire économique du Congo 1880–1968

1971, L’Afrique de l’Ouest bloquée

1973, Le développement inégal (translation: Unequal development)

1973, L’échange inégal et la loi de la valeur

1973, Neocolonialism in West Africa [2]

1973, ‹Le developpement inegal. Essai sur les formations sociales du capitalisme peripherique› Paris: Editions de Minuit.

1974, with K. Vergopoulos: La question paysanne et le capitalisme

1975, with A. Faire, M. Hussein and G. Massiah: La crise de l‘impérialisme

1976, ‘Unequal Development: An Essay on the Social Formations of Peripheral Capitalism› New York: Monthly Review Press.

1976, L’impérialisme et le développement inégal (translation: Imperialism and unequal development)

1976, La nation arabe (translation: The Arab Nation)

1977, La loi de la valeur et le matérialisme historique (translation: The law of value and historical materialism)

1979, Classe et nation dans l’histoire et la crise contemporaine (translation: Class and nation, historically and in the current crisis)

1980, L’économie arabe contemporaine (translation: The Arab economy today)

1981, L’avenir du Maoïsme (translation: The Future of Maoism)

1982, Irak et Syrie 1960–1980

1982, with G. Arrighi, A. G. Frank and I. Wallerstein): La crise, quelle crise? (translation: Crisis, what crisis?)

1984, ‹Was kommt nach der Neuen Internationalen Wirtschaftsordnung? Die Zukunft der Weltwirtschaft› in ‹Rote Markierungen International› (Fischer H. and Jankowitsch P. (Eds.)), pp. 89–110, Vienna: Europaverlag.

1984, Transforming the world-economy? : nine critical essays on the new international economic order.

1985, La déconnexion (translation: Delinking: towards a polycentric world)

1988, Impérialisme et sous-développement en Afrique (expanded edition of 1976)

1988, L’eurocentrisme (translation: Eurocentrism)

1988, with F. Yachir: La Méditerranée dans le système mondial

1989, La faillite du développement en Afrique et dans le tiers monde

1990, with Andre Gunder Frank, Giovanni Arrighi and Immanuel Wallerstein: Transforming the revolution: social movements and the world system

1990, Itinéraire intellectuel; regards sur le demi-siècle 1945-90 (translation: Re-reading the post-war period: an Intellectual Itinerary)

1991, L’Empire du chaos (translation: Empire of chaos)

1991, Les enjeux stratégiques en Méditerranée

1991, with G. Arrighi, A. G. Frank et I. Wallerstein): Le grand tumulte

1992, ‹Empire of Chaos› New York: Monthly Review Press.

1994, L’Ethnie à l’assaut des nations

1995, La gestion capitaliste de la crise

1996, Les défis de la mondialisation

1997, ‹Die Zukunft des Weltsystems. Herausforderungen der Globalisierung. Herausgegeben und aus dem Franzoesischen uebersetzt von Joachim Wilke› Hamburg: VSA.

1997, Critique de l’air du temps

1999, «Judaism, Christianity and Islam: An Introductory Approach to their Real or Supposed Specificities by a Non-Theologian» in «Global capitalism, liberation theology, and the social sciences: An analysis of the contradictions of modernity at the turn of the millennium» (Andreas Mueller, Arno Tausch and Paul Zulehner (Eds.)), Nova Science Publishers, Hauppauge, Commack, New York

1999, Spectres of capitalism: a critique of current intellectual fashions

2000, L’hégémonisme des États-Unis et l’effacement du projet européen

2002, Mondialisation, comprendre pour agir

2003, Obsolescent Capitalism

2004, The Liberal Virus: Permanent War and the Americanization of the World

2005, with Ali El Kenz, Europe and the Arab world; patterns and prospects for the new relationship

2006, Beyond US Hegemony: Assessing the Prospects for a Multipolar World

2008, with James Membrez, The World We Wish to See: Revolutionary Objectives in the Twenty-First Century

2009, ‹Aid for Development› in ‹Aid to Africa: Redeemer or Coloniser?› Oxford: Pambazuka Press

2010, ‹Eurocentrism – Modernity, Religion and Democracy: A Critique of Eurocentrism and Culturalism› 2nd edition, Oxford: Pambazuka Press [5]

2010, ‹Ending the Crisis of Capitalism or Ending Capitalism?› Oxford: Pambazuka Press

2010, ‹Global History – a View from the South› Oxford: Pambazuka Press

2011, ‹Maldevelopment – Anatomy of a Global Failure› 2nd edition, Oxford: Pambazuka Press

2011, ‹Imperialsim and Globalization› : Monthly Review Press

2013, ‹The Implosion of Contemporary Capitalism› : Monthly Review Press

2016, ‹Russia and the Long Transition from Capitalism to Socialism›: Monthly Review Press

Modern Imperialism, Monopoly Finance Capital, and Marx’s Law of Value: Monthly Review Press

samir amin

.......................................

توسط نقد اقتصاد سیاسی • 13/08/2018

https://pecritique.files.wordpress.com/2018/08/samir-amin-obituary-farsi.pdf

از سمیر امین در نقد اقتصاد سیاسی بخوانید:

https://bit.ly/2nvOsXt