زندان اوین و بی حقی فزاینده مردم ایران

محمدرضا شالگونی

اولین چیزی که در دفتر ورودی اوین به محض برداشتن چشم بند ، با آن روبرو شدم ، هیکل ترسناک "حسینی" (شعبانی) بود: کله ای کوچک و قیافه ای کریه ، بر بالای تنه ای بلند و درشت ؛ با کلاه پوستین سیاه رنگی به سر ؛ هیکلی که در آن فضای نفس گیر (ورود به یک زندان ناشناختۀ مرموز و فوق امنیتی) بلافاصله به یادت می آورد که در برابر جلاد و شکنجه گر بی رحمی ایستاده ای که اگر به دست اش کشته نشوی ، ناقص خواهی شد. با اشاره به من ، رو کرد به افسر نگهبان (که ما را تحویل می گرفت) و ساواکی هایی که ما را آورده بودند ، و گفت: "این که قیافه اش داد می زنه که جاسوسه ، معلومه مردتیکه تریاکی هم هست". احتمالاً اشاره اش به قیافۀ لاغر و تکیده ام بود. مسؤول ساواکی هایی که ما را آورده بودند و برخوردشان با ما در تمام طول راه محترمانه بود ، رو کرد به ما و با ژست مشفقانه ای که گویا صلاح ما را می خواهد ، گفت: "راه طولانی بود و حالا خسته اید ، امشب برید استراحت کنید و خوب فکرهاتونو بکنید ؛ اگه حقیقتو بگید ، حتماً بهتون کمک می کنند. اما یادتون باشه کسی که از این در وارد شد ، بدون همکاری با مسؤولان راه خلاص نداره".

 من و مسعود بطحایی در ۱۱ دی ۱۳۴۸ ، شب هنگام ، در خرمشهر ، کنار شط ، در مرز شلمچه دستگیر شدیم. عصر همان روز از طریق علیرضا رضایی (که ما را از تهران تا خرمشهر همراهی کرده بود) با قاچاقچیانی که قرار بود ما را از مرز بگذرانند ، مرتبط شده بودیم. ما اولین افراد از ۱۱ نفری بودیم که همان ماه ، با فاصله های چند روزه ، در همان منطقه مرزی ، دستگیر شدند. ماجرا این بود که قاچاقچی عامل ساواک بود و ما بی خبر از همه جا ، همه با پای خود می رفتیم به دامی که ساواک پهن کرده بود و در واقع داوطلبانه خودمان را به عامل ساواک معرفی می کردیم و چند ساعت بعد در کنار شط ، از طریق یک نمایش مضحک به کارگردانی ساواک و شرکت مرزبانان مسلح ، دستگیر می شدیم. دستگیری این عدۀ یازده نفره (که بعدها به متهمان اصلی "گروه فلسطین" تبدیل شدند) مسلماً نمایشی از هشیاری ساواک بود و البته نشان دهندۀ پخمه گی رقت بار ما.* بازجویی از ما دستگیر شدگان لب مرز ، از همان لحظۀ دستگیری مان ، در خرمشهر شروع می شد و همه پس از حدود یک هفته یا ده روز ، مستقیماً به وسیله ماموران خودِ ساواک ، از خرمشهر به اوین انتقال داده می شدیم ، بدون کوچک ترین خبری از دستگیری دیگران. در آن زمان ، اوین هنوز زندان شناخته شده ای نبود و یک بازدشتگاه امنیتی سری محسوب می شد که معمولاً هیچ یک از بازجویان و زندانبانان اسم آن را بر زبان نمی آوردند. فکر می کنم هنوز ساختمان های بعدی (یعنی بندهای چهارگانه عمومی و بند ۲۰۹ انفرادی) که در دهه ۱۳۵۰ دیدیم ، ساخته نشده بودند و ساختمان قدیمی که داخل یک محوطۀ بسته قرار داشت ، تماماً انفرادی محسوب می شد و البته سلول های آن (برخلاف سلول های بند ۲۰۹) نسبتاً بزرگ بودند و توالت و حمام نیز در بیرون سلول ها ، در انتهای دو طرف بند قرار داشت. بازجویی ها در بیرون از ساختمان بند ، در ساختمان دیگری صورت می گرفت و معمولاً پنج - شش دقیقه طول می کشید که با چشم بسته به آنجا برسیم. تا آنجا که من اطلاع دارم ، آن زندان نخست بازداشتگاهی بود برای نگهداری کسانی که به اتهام جاسوسی دستگیر می شدند. و "گروه جزنی" اولین گروه سیاسی بود که چند نفر از اعضای آن (اگر اشتباه نکنم ، بیژن جزنی ، عباس سوروکی ، حسن ظریفی ، سعید کلانتری و محمد چوپان زاده) در آغاز بازجویی به آنجا برده شدند. و من اسم "زندان اوین" را برای اولین بار از آنها شنیدم. باز تا آنجا که من اطلاع دارم ، پس از "گروه جزنی" ، افراد "گروه فلسطین" ، و مخصوصاً ما دستگیر شدگان شلمچه ، نخستین کسانی بودیم که برای بازجویی به زندان اوین منتقل شدیم.

 بازجویی از فردای رسیدن به اوین شروع شد. بازجویان اصلی ، "حسین زاده" (رضا عطار پور) و دستیار اصلی او ، "عضدی" (محمد حسن ناصری) بودند و فکر می کنم عروج آنها در ساواک با پروندۀ "گروه فلسطین" آغاز شد. در آغاز کار ، طبعاً تمرکز سؤال های اصلی این بود که چرا به عراق می رفتید؟ و ما هم اصرار داشتیم که: "برای کمک به مردم فلسطین" و منکر این بودیم که قصد نهایی مان پس از آموزش نظامی ، بازگشت به ایران بود. بعد ، روبرو کردن بعضی افراد با هم شروع شد و در اینجا بود که مجبور شدیم اعتراف کنیم که بعداً می خواستیم به ایران برگردیم. و در جریان این روبرو کردن ها بود که من برای اولین بار ، با ناباوری تمام ، دریافتم که غیر از من و بطحایی ، کسان دیگری هم در مرز دستگیر شده اند ، ولی در تمام مدتی که در اوین بودم ، هنوز نمی دانستم چند نفر از رفقایم دستگیر شده اند.

 طبعاً بازجویی ها با شکنجه همراه بود ؛ شکنجه هایی که با معیارهای آن زمان سنگین بودند: عمدتاً شلاق و گاهی دستبند قپانی. و البته در مورد ما دستگیر شدگان لب مرز، شکنجه روانی هم اضافه می شد: نمایش شبانۀ بردن به جلوی جوخه اعدام ، که در مورد خودِ من دوبار تکرار شد و هر بار حسین زاده با ژستی اندوهگین ، برایم توضیح داد که علیرغم مخالفت های او ، مقامات بالا تصمیم گرفته اند کار را یک سره کنند. حرف آنها این بود که شما لب مرز دستگیر شده اید و کسی نمی داند کجا هستید ؛ بنابراین می توانیم شما را بکشیم و اگر مجبور شدیم ، اعلام می کنیم که هنگام عبور از مرز در نتیجه تیراندازی نگهبانان مرزی کشته شده اید. این شکنجه بعدها تکامل یافت و تا آنجا که من می دانم ، در سه مورد به اجرا گذاشته شد: در مورد زنده یاد جمشید رودباری از سازمان فدائی که در سال ۱۳۵۱ اعلام کردند ، در زد و خورد مسلحانه با ماموران انتظامی در خیابان لاله زار کشته شده ؛ در حالی که مدتها زنده بود و در یکی از سلول های "کمیته مشترک" نگهداری می شد. و یکی از کسانی که او را در آنجا دیده بودند ، زنده یاد بهروز نابت بود که خود ، یکی از قهرمانان مقاومت در زندان های دوره شاه بود و بعداً به دست جمهوری اسلامی کشته شد. او این ماجرا را در سال ۱۳۵۵ در بند دو اوین به خودِ من گفت. دوستی من و بهروز از دوره فعالیت های دانشجویی در دانشگاه تهران آغاز شد و هر دو در آن رابطه در سال ۱۳۴۶ دستگیر شدیم و چند ماه در زندان قزل قلعه با هم بودیم و در همان جا بود که با جمشید رودباری (که اگر اشتباه نکنم ، از هر دو ما جوان تر بود) مدتی هم اتاق شدیم. در مورد زنده یاد محمود طریق الاسلامی نیز همین شیوه را به کار گرفتند. او در سال ۱۳۵۴ در گردآباد اصفهان به اتهام عضویت در سازمان مجاهدین دستگیر شد ، ولی ساواک اعلام کرد که در حین درگیری مسلحانه کشته شده ؛ و به این ترتیب ، مدتها با دست باز توانستند او را شکنجه کنند. محمود در زندان همراه گروهی از زندانیان مجاهد ، مارکسیست شد و پس از انقلاب ، یکی از فعالان بنیان گذار "راه کارگر" و مسؤول تشکیلات اصفهان سازمان ما بود و در سال ۱۳۶۰ پس از دست گیری در اصفهان ، توسط جمهوری اسلامی اعدام شد. همین شیوه شکنجه را در مورد فدائیان زنده یاد ، محمود نمازی ، منصور فرشیدی و انوشیروان لطفی نیز به کار بستند. آنها در اوائل سال ۱۳۵۳ دستگیر شدند. ساواک اعلام کرد هر سه نفر در درگیری مسلحانه کشته شده اند ، در حالی که بنا به اعتراف "تهرانی" (نادری پور) هر سه زیر شکنجه قرار داشتند و سرانجام دو نفر اول به دستور "حسین زاده" کشته شدند و فقط انوشیروان لطفی جان به در برد. او در سال ۱۳۶۵ ، به عنوان یکی از مسؤولان سازمان فدائیان اکثریت ، توسط جمهوری اسلامی دستگیر و در سال ۱۳۶۷ در جریان قتل عام زندانیان سیاسی ، اعدام شد.

 نکته ای را هم باید در بارۀ شکنجه های فیزیکی آن دوره بگویم: در بازجویی های ما ، شلاق به صورت کابل ، تازگی داشت که طبعاً در مقایسه با شلاق های دوره های پیش ، بسیار دردآورتر بود ؛ اما ضربات را عمدتاً بر پشت زندانی می زدند ، با تمرکز بیشتر روی ران ها. این شکنجۀ بسیار سنگینی بود ، ولی نمی توانستند از حد معینی فراتر بروند ، چون به اختلالات خطرناکی منجر می شد و می توانست به سرعت کلیه های زندانی را از کار بیندازد. خودِ من در دوره بازجویی ، چند بار دچار خونریزی شدم و مدتی ادرارم خونی می شد و گاهی حتی نمی توانستم ادرارم را نگهدارم. بعلاوه ، تمرکز شلاق بر پشت زندانی ، با کوچک ترین غفلت از سوی شکنجه گر ، می توانست ضربه را متوجه سر زندانی بکند و نتایج مرگباری به دنبال بیاورد. تصادفی نبود که در مورد دستگیر شدگان مرتبط با "گروه فلسطین" این حادثه دو بار اتفاق افتاد و فاجعه آفرید: ضربه ای که بر سر زنده یاد حسن نیک داوودی وارد شد ، باعث خونریزی مغزی شد و به شهادت او در بیمارستان زندان قصر ، انجامید. و همین طور ، ضربه ای بر سر ناصر کاخساز به خون مردگی در سر او انجامید و اگر عمل جراحی به سرعت صورت نگرفته بود ، قطعاً به مرگ منتهی می شد. همین ضربه باعث شد که ناصر بینایی یک چشم اش را تقریباً از دست بدهد و تمام دورۀ نه ساله زندان اش را با سردردهای گاهی وحشتناک ، سپری کند. در سال های بعد ، ساواک ( به گفته بعضی ها) از اسرائیلی ها آموخت که ضربه های شلاق را روی کف پا متمرکز کند که هم محل مقاوم تری در بدن بود و هم واقعاً امان زندانی را می برید. به این ترتیب ، آنها می توانستند ، مدتها به صورتی وحشیانه تر شکنجه را ادامه بدهند.

 سرانجام باید بگویم ، شکنجه هایی که ما در آن دوره دیدیم ، در مقایسه با سال های بعد ، واقعاً بسیار سبک بود. من این حقیقت را وقتی همان "حسینی" جلاد ، در سال ۱۳۵۵ در "کمیته مشترک" مرا به "آپلو" بست و کف پاهایم را با کابل نواخت ، با گوشت و پوست خودم لمس کردم. و نیز به یاد دارم که همین حقیقت را در تابستان ۱۳۵۳ در بند شش قصر ، از زنده یاد حسن ظریفی شنیدم. او که تازه از "کمیته مشترک" برگشته بود ، با شوخ طبعی خاص خودش نقل می کرد که وقتی "حسینی" برای اولین بار ، با کابل به کف پاهاش می زده ، داده زده: "ری ، چرا با کُنده می زنی؟" و "حسینی" در جواب گفته: "مادر ... کنده چیه؟ این کابله"!

 باری ، زندان اوین یکی و فقط یکی از نمادهای زورگویی و توحش حکومتی در کشور ماست ؛ خواه با نخوت تاکنونی اش همچنان پابرجا بماند ، خواه همین امروز و فردا ، به دست یکی از سرداران ولایت فقیه به "بوستان" تبدیل شود. بدبختی ما این است که در طول نیم قرن گذشته که از عمر زندان اوین می گذرد ، نه فقط شکنجه و زندان ، بلکه زورگویی حکومت ها بر مردم این کشور ، مدام در حال افزایش بوده است. اگر شکنجه و زندان و فضای سرکوب و زورگویی حکومت ها را درطول نیم قرن گذشته دوره بندی کنیم ، می توانیم فراگستری (متاستاز) سرطان اوین را بهتر مشاهده کنیم: در نیمه دهه ۱۳۴۰ که اوین به عنوان یک زندان سیاسی سر برآورد ، شکنجه و زندان و سرکوب ، و در یک کلام ، بی حقی مردم ایران ، با امروز اصلاً قابل مقایسه نبود. در نیمه دوم آن دهه ، خشونت حکومتی و بی حقی مردم ، به صورت چشم گیری افزایش یافت و از اواخر سال ۴۹ (ظاهراً با شروع مبارزه مسلحانه) به صورت جهشی وارد مرحله کیفاً جدیدی شد. اما از اواخر سال ۱۳۵۳ که مبارزه مسلحانه آشکارا کاهش یافته بود ، از صولت سرکوب اصلاً کاسته نشد ، بلکه برعکس ، شدت شکنجه و طول محکومیت های سیاسی و فضای سرکوب افزایش یافت. زیرا با افزایش درآمد نفت ، قدر قدرتی اعلیحضرت آریامهر بی مهارتر شده بود. از اواخر سال ۱۳۵۵ با شروع "جیمی کراسی" و به ویژه پس از آمدن بازرسان صلیب سرخ جهانی ، فضای زندان های سیاسی شناخته شده و فضای عمومی کشور اندکی معتدل تر شد ؛ زیرا صدای پای انقلاب از دورادور شنیده می شد. در گرماگرم انقلاب ، یعنی از آغاز سال ۱۳۵۷ تا تابستان ۱۳۶۰ ، هر چند مردم در میدان بودند ، ولی با درهم شکستن روح پیشرو انقلاب و عروج ولایت فقیه ، همه چیز دوباره وارونه می شد. برخلاف تصور رایج ، این دوره یکی از خونین ترین دوره های حکومت تازه پای ولایت فقیه بود ، نه صرفاً به دلیل اعدام های گسترده "انقلابی" ، بلکه همچنین به دلیل بی حق شدن شتابان هر آن کسی که عاشق سینه چاک "امام خمینی" و "اسلام ناب محمدی" او نبود. دهه ۱۳۶۰ شاید نیازی به توصیف نداشته باشد ، زیرا دهه جنگ خونین و ویرانگر با عراق و تثبیت قطعی ولایت فقیه بود: دوره "مهدور الدم" شدن همه آنهایی که "یاغی و باغی و مفسد بی الارض و منافق و مرتد" و بهایی و پیروان مذاهب "غیر حقه" محسوب می شدند. نیمه اول دهه ۱۳۷۰ دورۀ "قتل های زنجیره ای" پوشیده و بی سرو صدا بود و نیمه دوم آن دهه ، دوره "قتل های زنجیره ای" علنی ؛ تا مبادا مردم با بهره برداری از شکاف های درونی حکومتیان پر رو شوند. نیمه اول دهه ۱۳۸۰ دوره شکل دادن به نهادهای موازی حکومتی توسط دستگاه ولایت بود تا هر نوع امکان بهره برداری مردم از نهادهای انتخابی حکومتی را مسدود کند. و نیمه دوم این دهه دوره حکم رانی علنی دستگاه های امنیتی سپاه و بسیج برای ایجاد فضای ترس و وحشت روزمره در میان مردم بود که پس از شورش مردم در سال ۱۳۸۸ ، با عنوان ها و بهانه های دیگری تاکنون ادامه یافته است. به نظرم ، با یک دوره بندی بزرگ تر ، می توان دید که بی حقی مردم در دوران جمهوری اسلامی در مقایسه با دوران ده - پانزده سالۀ آخر نظام شاهنشاهی ، بسیار عمیق تر و گسترده تر شده است و در دوران جمهوری اسلامی نیز ، این گرایش در دهه اخیر در مقایسه با دوران ۲۵ ساله پیش از آن ، به صورتی جهشی افزایش یافته است. بنابراین در این شرایط ، دیگر احتیاجی به یک زندان شاخص امنیتی مانند اوین وجود ندارد ؛ متاستاز بی حقی اکنون ده ها اوین درست کرده است. تصادفی نیست که اکنون بسیاری از زندانیان سیاسی ، از ترس پرتاب شدن به جهنم اوین های کمتر شناخته شده و حتی با خواست ماندن در زندان اوین و امثال آن در مرکز ، دست به اعتصاب غذاهای طولانی می زنند. تصادفی نیست که خونین ترین شکنجه ها و بیشترین اعدام ها حالا نه در زندان های امنیتی شناخته شده ای مانند اوین ، بلکه مثلاً در زندان های ناشناخته تر مثلث خونین بلوچستان و خوزستان و کردستان اتفاق می افتد.

 محمد رضا شالگونی - ۱۱ خرداد ۱۳۹۴ ( اول ژوئن ۲۰۱۵ )

* برای تصور روشن تری از زمینه آن ماجرا ، بهتر است مختصری در باره "گروه فلسطین" توضیح بدهم:

حقیقت این است که آنچه به نام "گروه فلسطین" شناخته شده ، گروه همگون و منسجمی نبود ، نه از لحاظ فکری و نه از جهات سازمانی ؛ بلکه مجموعه محافلی بود که از طریق چند نفر (به ویژه رضوان جعفری و مسعود بطحایی) به هم وصل شده بودند ، حتی بدون اطلاع خودشان. و اگر دستگیری همین قربانیان یازده نفرۀ شلمچه نبود ، به احتمال زیاد نه آن همه دستگیری صورت می گرفت و نه چیزی به نام "گروه فلسطین" بر سر زبان ها می افتاد. البته فصل مشترک افراد مرتبط با همه آن محافل ، اعتقاد به مارکسیسم (یا دقیق تر ، مارکسیسم - لنینیسم) بود و کشش به مبارزه مسلحانه ، به عنوان تنها راه کارآمد برای مقابله با دیکتاتوری و خفقانی که مدام نفس گیرتر می شد. و با همین کشش به مبارزه مسلحانه بود که آنها ، ندانسته ، به هم وصل شده بودند و می خواستند از راه عراق به فلسطین بروند ، برای آموزش نظامی و دست یابی به انسجام سازمانی و پختگی مبارزاتی بیشتر. در پی این هدف ، اولین کسانی که از مرز ایران و عراق گذشتند ، سه نفر بودند: عباس صابری ، رضوان جعفری و احمد صبوری. آنها از طریق قاچاقچیانی که حسین ریاحی پیدا کرده بود ، از مسیری نزدیک به دزفول ، به عراق رفتند. در این میان ، حسین ریاحی (که در دزفول معلم بود) از طریق یکی از شاگردان اش به نام اکبر فیضی ، راهی از جنوب خوزستان پیدا کرد و فیضی را تشویق کرد که برای اطمینان بیشتر ، خودش از همان طریق به عراق برود. و از اینجا بود که ساواک دام اش را پهن کرد: اکبر فیضی دستگیر شد و ظاهراً زیر شکنجه حاضر شد با ساواک همکاری کند. او به حسین نوشت که به آسانی توانسته از مرز بگذرد و با دفتر فلسطینی ها در بصره تماس بگیرد و اکنون پیش آنهاست و منتظر که دیگران را در همان جا تحویل بگیرد. و حسین که به او اعتماد داشت ، ما (یازده نفر) را به صورت دو نفره یا تکی ، روانه خرمشهر می کرد. جالب این است که هر اکیپ از این یازده نفر قرار بود پیام رمزی به حسین بفرستند که جز خودشان و حسین ریاحی و بهروز ستوده (که رابط ما در تهران بود) کسی نمی توانست از مضمون آن خبر داشته باشد. تا آنجا که می دانیم هیچ یک از این افراد پیام رمز تعیین شده شان را نفرستادند ، ولی حسین ریاحی فقط با اتکاء به پیام های اکبر فیضی (که گویا مشخصات هر یک از این افراد را همراه با خبر عبورشان از مرز می فرستاده) باور می کرد که آنها سالم به مقصد رسیده اند. دست آخر آش چنان شور می شود که حسین ریاحی و بهروز ستوده (که هیچ پیام رمزی دریافت نکرده بودند) متوجه ماجرا می شوند و (ظاهراً همراه علیرضا رضایی) از همان مسیر نزدیک دزفول به عراق می گریزند.

علاوه بر یازده نفر دستگیر شدگان در مرز شلمچه (یعنی مسعود بطحایی ، محمد رضا شالگونی ، هدایت سلطان زاده ، ناصر رحیم خانی ، ابراهیم انزابی ، بهرام شالگونی ، داوود صلح دوست ، احمد صبوری ، سلامت رنجبر ، امیر معزز و شکرالله پاک نژاد) ، عدۀ زیادی در ارتباط با "گروه فلسطین" دستگیر شدند که دستگیری بخش بزرگی از آنها در نتیجه اطلاعات وسیعی بود که احمد صبوری (معروف به "احمد مائو") در بازجویی در اختیار ساواک گذاشت. او از همان مسیری که به عراق رفته بود ، به ایران برگشت تا دوستان اش را هم به رفتن متقاعد کند ، اما این بار ناگزیر شد از راه شلمچه برود که دستگیر شد. اکثریت دستگیر شدگان این گروه در دو دسته ، هژده نفره و یازده نفره محاکمه شدند و غالب افراد دسته اول (که متهمان اصلی محسوب می شدند) با معیارهای آن روز ، محکومیت های سنگینی گرفتند. در دادگاه تجدید نظر همین دسته بود که رژیم اجازه داد چند نفر از ناظران حقوق بشر و خبرنگاران روزنامه های معروف اورپائی شرکت کنند و زنده یاد شکرالله پاک نژاد و چند نفر دیگر ، با استفاده از این فرصت ، دادگاه را به تریبونی برای افشای جنایات رژیم شاه تبدیل کردند. لازم است همین جا یادآوری کنم که برخلاف شایعات رایج ، هیچ کس در ارتباط با گروه فلسطین به اعدام محکوم نشد ، نه در دادگاه اول و نه در دادگاه دوم. برای چهار متهم اول (که به ترتیب عبارت بودند از احمد صبوری ، ناصر کاخساز ، مسعود بطحایی و شکرالله پاک نژاد) تقاضای حبس ابد شده بود که احمد صبوری به خاطر خدمات اش در بازجویی و پس از شرکت در شوی تلویزیونی "مقام امنیتی" (یعنی پرویز ثابتی) و وصل کردن ماجرا به تیمور بختیار و دولت عراق ، فقط سه سال محکومیت گرفت. همچنین نباید ناگفته بگذارم که مسعود بطحائی و (به احتمال زیاد) رضوان جعفری بعد ها با ساواک همکاری کردند.        

این مطلب برای اولین بار در وبسایت «رادیو زمانه» انتشار یافت

http://www.radiozamaneh.com/224761