پارامترهای حاشیه نشینی در سیستان و بلوچستان

محمد ریگی درخشان

برای حاشیه نشینان از مفاهیمی همچون اجتماعات آلونکی٬ حلبی آباد ها٬ زاغه نشینی٬ محله های کپری و سکونت گاه های غیر رسمی استفاده می شود.

حاشیه نشینی یک پدیده جهانی است و خاص سیستان و بلوچستان نیست. حاشیه نشینی محصول رشد شهری و وابسته به سرمایه داری است. همچنین حاشیه نشینی را باید در ساختار اقتصاد سیاسی مورد کنکاش قرار داد. برنامه  توسعه در کشورها هم باعث بوجود آمدن نابرابری و مهاجرت ها می شود. همه این موارد  بر می گردد به  رشد سرمایه که در نتیجه آن شهرها رشد و توسعه پیدا می کنند و محصول آن بافت و ساختار زندگی روستائی را به هم می ریزد و به دلیل از دست دادن امکانات معیشتی، اهالی روستا به شهرها مهاجرت می کنند و در محدوده اقتصادی شهرها سکونت می کنند اما جذب نظام اقتصادی شهر نمی شوند. شهرها در این وضعیت  به مراکز تولید و خدمات جدید تبدیل می شوند و برای این خدمات و اقتصاد نو نیاز به نیروی کار ارزان دارند. نیروی کارگری که در حاشیه زندگی می کنند منبع سود برای کارفرمایان هستند و نه تنها بین این نیروهای بیکار با نیروهایی که کار دارند  رقابتی ایجاد می شود، بلکه با دادن کارهای پاره وقت از طرف کارفرمایان٬ خیلی از مزایای کار از جمله بیمه و اضافه کاری به این قشر داده نمی شود و کارگران حاشیه نشین به عنوان منبع سود برای کارفرما و سرمایه دار نگه داشته می شوند. سرانجام حاشیه نشینی، فقر و نابرابری  است و اهالی حاشیه نشین نسبت به مناطق دیگر شهری از آسیب های اجتماعی٬ اقتصادی٬ فرهنگی٬ زیست محیطی و سیاسی بیشتری برخودار می شوند!

در ایران با توجه به اینکه اقتصاد دولتی یک اقتصاد رانتی است و در نتیجه دولت با فروش نفت صاحب درآمد می شود و با توزیع محدود درآمد در بین اقشار مختلف بعد از اختلاس و احتکار مانع رشد سرمایه داری می شود. در سطح خرد در شهرها یک مکانزیم دیگر به نام زمین خواری هم وجود دارد که به گسترش حاشیه نشینی منجر می شود. زمین خواران با همدستی و سازش با مقامات دولتی و حکومتی از صاحب زمین شدن مردم حاشیه نشین جلوگیری می کنند. زمین خواران همراه با مقامات شهری  از دادن مجوز ساخت و ساز جلوگیری و مانع  ساخت و ساز  حاشیه نشینان می شوند و زمین ارزش پیدا می کند.

سیستان و بلوچستان خود نسبت به شهرهای دیگر ایران از تهران گرفته تا اصفهان و مشهد در حاشیه قرار گرفته است و در مقایسه با شهرهای نسبتا توسعه یافته مرکزی توسعه نیافته و زیر ستم ملی و ستم مذهبی محروم از امکانات توسعه ی شهری قرار گرفته است. در مناطق شهرهایی مثل مرکز استان یعنی زاهدان، محله های حاشیه نشین زیادی مثل شیرآباد٬ کریم آباد٬ قاسم آباد٬ کارخانه نمک و شهرک جوشکاران وجود دارد که سرشار از  فقر و نابرابری هستند. در شهرهای دیگر استان سیستان و بلوچستان از چابهار گرفته تا ایرانشهر٬ خاش٬ کورین٬ سرجنگل٬ زابل٬ میرجاوه٬  لادیز٬ سراوان هم تصویر خانه های کپری و کاگلی دور از دسترس نیست. تراکم جمعیت در شیرآباد و محله های دیگر حاشیه نگه داشته با خانه های با متراژ پایین و غیراستاندار، بسیار بالاست. اکثر ساکنین و خانواده ها در شیرآباد و محله های مشابه، شغل مناسبی برای امرار معاش ندارند و بدلیل عدم تخصص و مهارت فنی و حرفه ای به شغل های کاذب مثل دست فروشی٬ تکدی گری٬ کارگری ساختمان٬ کارگران کارگاهی و یا به کشاورزی در زمین های اطراف و دامداری مشغول هستند و در مواردی به خرید و فروش مواد مخدر و قاچاق روی می آورند. بخش زیادی از ساکنان  در فقر و بیکاری مطلق به سر می برند و نرخ بیکاری بسیار بالا و بیشتر خانوارها زیر خط فقر هستند.

در این محله ها که شیرآباد معروفترین آنان می باشد؛ بدلیل عدم سرویس دهی نهادهای دولتی و رسمی از استانداری گرفته تا شهرداری٬ محله فاقد بهداشت استاندارد نسبت به بقیه محلات شهری است. فاضلاب ها در کوچه های جاری هستند که در نتیجه آن بیشترین ساکنان، بخصوص کودکان از بیماری های واگیردار٬ پوستی و گوارشی رنج می برند. انباشت زباله و عدم جمع آوری آن توسط شهرداری در شیرآباد و آلودگی هوا و صوتی در این فلج کننده است. ساخت و ساز و خانه سازی در مناطقی مثل شیرآباد به هیچ وجه از  اصول استاندارد برخوردار نبوده و در قبال حوادث طبیعی مثل زلزله و بلایای طبیعی ایمنی ندارد و در چند سال قبل با بارش باران خیلی از این خانه ها سقف و دیوارهای شان یا ترک خوردند و یا فرو ریختند. در محله هایی مثل شیرآباد اوقات فراغت بچه های بدلیل عدم وجود امکانات و خدمات رفاهی یعنی نداشتن فضای سبز٬ پارک و زمین های بازی برای کودکان به هدر می رود. زنان در این محله ها نسبت به مردان از آسیب های روحی و روانی بیشتری رنج می برند متاسفانه پیامدهای فرهنگ مردسالاری در این محله خیلی بیشتر حاکم هست و در این یادداشت نمی گنجد و در مطلب دیگری به این موضوع خواهم پرداخت.

بدلیل محرومیت زیاد، با کوچکترین حادثه به خصوص در شیرآباد زاهدان٬ مردم کارد به استخوان رسیده  دست به شورش علیه حکومت و حاکمیت می زنند و عکس العمل سریع نسبت به اعتراضات سیاسی نشان می دهند، زیرا خواستار تغییر وضع موجود هستند. آن ها به خوبی دریافته اند که ریشه مشکلات اقتصادی و اجتماعی شان، سیاسی است.

جمعه ۲۵ آذر ۱۴۰۱ برابر با  ۱۶ دسامبر ۲۰۲۲