جنبش تحول خواهی در ارمنستان

آرسن نظریان

 امواج تحول خواهی در بخشهایی از منطقه طوفانی ما جولان می دهند. در اواخر سال میلادی گذشته شاهد امواج اعتراضی گسترده ای در ایران بودیم که، به یمن سرکوب، فعلا کاهش یافته، اما کاملا از بین نرفته است و انتظار هم نمی رود که از بین برود. اکنون نیز در کشور همسایه، ارمنستان، موج بی سابقه ای از تحول خواهی و دگرگونی طلبی راه افتاده است که پس از روزهای سخت بحرانی و لحظات بسیار نگران کننده با استعفای آقای سرژ سرکیسیان، نخست وزیر، فعلا تا اینجا به نتیجه درخشانی منتهی شده است.

جرقه ای که در ارمنستان باعث به میدان ریختن سیل عظیم معترضین شد، اقدام زیاده خواهانه سرژ سرکیسیان، رییس جمهوری پیشین ارمنستان و نخست وزیر مستعفی، در حفظ قدرت سیاسی به دنبال تغییر نظام سیاسی کشور از نظام جمهوریت به نظام پارلمانی در سال 2015 بود. در نظام پارلمانی، رییس جمهوری صرفا یک مقام تشریفاتی است و قدرت اصلی دردست نخست وزیر است که توسط پارلمان انتخاب می شود. نظر به اینکه اکثریت نمایندگان پارلمان از اعضای حزب جمهوریخواه هستند، که آقای سرکیسیان رییس و رهبر آن محسوب می شود، وی به راحتی توانست با آراء اعضای حزبش دوباره مقتدرترین سمت سیاسی ارمنستان را (به مدت چند روز) به چنگ آورد. و این در حالی بود که پیشتر خود اعلام کرده بود که پس از پایان دوره ریاست جمهوری دومش، خود را برای پست نخست وزیری کاندید نخواهد کرد.

سرکیسیان توانسته بود در طول دو دوره پنچ ساله ریاست جمهوری اش سیاست خارجی نسبتا قویی را نسبت به همسایگانش اجرا کند و تعادل ظریفی را میان روسیه، یعنی متحد استراتژیک ارمنستان، از یک طرف، و اتحادیه اروپا و غرب، از طرف دیگر به وجود آورد. لکن، در مسایل داخلی، ازجمله مبارزه با فساد، بهبود وضع زندگی طبقات کم درآمد، ایجاد کار و رونق اقتصادی، خیلی موفق نبوده است. این عوامل، خود بذر کافی برای ایجاد نارضایتی، هرجند غیرفعال، در بین مردمان عادی و به ویژه نسل جوان و دانشجویان را می کاشته است. اما، اصرار وی در ماندن در قدرت، برخلاف قولی که داده بود، دیگر کاسه صبر شهروندان عادی را لبریز کرد. تاکیتیک وی در ماندن در قدرت، درواقع کپی برداری از همان شیوه آقای پوتین در مانوور دادن میان پست و نخست وزیری و ریاست جمهوری بود.

حزب حاکم جمهوری خواه، به عنوان حزب الیگارشی رانت خوار ارمنستان شناخته شده که رشته های اصلی اقتصاد را در دست دارد و سرژ سرکیسیان، نماینده منتخب حزب، به نماد حفظ وضع موجود و مقاومت دربرابر تغییر تبدیل شده بود.

طی تظاهرات، دو اسقف اعظم ارمنیان (گارِگین اول از ارمنستان و آرام دوم ... از لبنان) با آقای سرکیسیان دیدار و درباره رفع بحران کشور باوی گفتگو کردند. فراخوانی که بعد از این ملاقات این دور روحانی عالی مقام دادند بیشتر شباهت به فراخوانها دولتی بود که (فقط) تظاهرا کنندگان را دعوت به مسالمت و احتراز از اقدامات غیرقانونی می نمود.

لکن، کانون وکلای ارمنستان طی اطلاعیه ای در جریان تظاهرات، از حق اعتراض شهروندان دفاع و اعلام کرد که آماده هرگونه کمک و مساعدت حقوقی رایگان به شهروندانی است که طی تظاهرات دستگیر یا مورد تعرض قرار می گیرند.

تعجب آور است که آقای سرکیسیان در پایان دو دوره ریاست جمهوری، به جای ترک قدرت محترمانه، اشتباهی را مرتکب شد که ممکن بود هرخاطره مثبتی از دوران ریاست جمهوری اش را تیره و تار سازد. اما، باز استعفای غیرمنتظره وی، که احتمالا ناشی از احساس تلخکامی از گستردگی عدم محبوبیتش درمیان مردم عادی بود، نشان از منطق و عقل سلیم در لحظه آخرداشت. درواقع، راه دیگری هم برای وی نمانده بود و ادامه مقاومت هیچ گونه دورنمای روشنی، نه برای وی و نه برای کشورش، را نوید نمی داد.

بحران زمانی بالا گرفت که در روز نهم تظاهرات، 22 آوریل، پاشینیان به دعوت سرکیسیان، در هتلی در ایروان، در حضور دهها خبرنگار، با سرکیسیان ملاقات کرد. لکن، گفتگو کوتاه بود و با تندی قطع شد. سرکیسیان گفت که خوشحال است که آقای پاشینیان به فراخوان ها متعددش برای مذاکره پاسخ مثبت داده است. اما پاشینیان با اتخاذ موضع سازش ناپذیری گفت "تصور می کنم در اینجا سوء تفاهمی پیش آمده، من اینجا آمده ام تا درباره استعفای شما و انتقال مسالمت آمیز قدرت باشما صحبت کنم"، که آقای سرکیسیان از جا بلند شد و رو به خبرنگاران گفت: "این گفتگو نیست، شانتاژ است" و سپس محل را ترک کرد.

پس از قطع ناگهانی گفتگوی تلویزیونی، پاشینیان با خطاب قرار دادن هوادارانش آنها را به ادامه اعتراضات فراخواند. اندکی بعد، وی و سپس دو تن از نمایندگان دیگر بلوک "یلک" توسط پلیس دستگیر شدند. در اوج تظاهرات حدود 300 نفر بازداشت شده بودند.

دستگیری پاشینیان و فراخوان های وزارت دادگستری و هشدارهای پلیس به تظاهرکنندگان مبنی بر ترک خیابانها و عدم اجتماع نه تنها تاثیری بر اوضاع نداشت، بلکه مردم عادی را جری تر ساخت، به طوری که گروههای تازه تری از شهروندان به میادین و خیابانها اصلی شهر ریختند. تعداد تظاهرکنندگان در شب یکشبنه از 70 تا 120 هزار تخمین زده شده است، که در تاریخ دودهه اخیر ارمنستان بی سابقه بوده است. نقطه اوج تظاهرات زمانی بود که گروه زیادی از سربازان ارتش نیز با پرچمهای ارمنستان و به معترضان پیوستند.

باید توجه داشت که غیر از فشار ناشی از اعتراضات وسیع توده ای، سرکیسیان از دو جبهه خارجی نیز شدیدا تحت فشار بود تا از خط قرمز کاربرد زور علیه معترضین عبور نکند. اتحادیه اروپا و کشورها و سازمانهای غربی دوست فراخوان های متعددی برای خویشتن داری طرفین و حل وفصل مسالمت امیز اختلافها دادند. هم چنین، ارمنیان دیاسپورا، سازمان ها، هنرمندان و شخصیت های برجسته دیاسپورایی با ابراز پشتیبانی از تظاهرکنندگان و دفاع از حقوق آنها در ابراز عقیده آزادانه و تظاهرات مسالمت آمیز حاکمیت را از لحاظ اخلاقی در تنگنا قرار دادند.

ازجمله فراخوان های سازمان های دیاسپورایی، اطلاعیه بزرگترین سازمان خیریه جهانی ارمنیان (آگبو) بود که در آن چنین آمده بود: "ارمنیان سراسر جهان با نگرانی رویدادهای داخلی ارمنستان را دنبال می کنند. ما از حق شهروندان در آزادی بیان و اجتماع مسالمت آمیز دفاع می کنیم، زیرا این ارزشها هسته نظام مردمسالاری را تشکیل می دهند. گرچه مشاهده وسعت نارضایتی عمومی نگران کننده است، بااینحال، ملاحظه گستردگی مشارکت شهروندان، به ویژه شهروندان جوان، در پروسه تصمیم گیری سیاسی- اجتماعی کشورمان، بسیار دلگرم کننده است ...".

باتوجه به چالش های داخلی و خارجی بزرگی که ارمنستان پیش روی خود دارد، همه طرفهای درگیر را فرا می خوانیم که ار اقدامات خشونت آمیز خودداری و بکوشند با گفتگو و مذاکره اختلافات را حل کنند ..."

این رویدادها، از یک طرف مصادف شده بود با روزهای یادواره یکصدو سومین سالگرد نسل کشی ارمنیان در 24 آوریل، یعنی روزی که سنتا روز وحدت و یکپارچگی ارمنیان در پاس داشتن یاد قربانیانشان تلقی می شود، و از طرف دیگر، تمرکز نیروهای ارتش جمهوری آذربایجان در آن سوی خط آتش بس قره باغ.

با استعفای آقای سرکیسیان، همه کسانی که از رویدادهای اخیر ارمنستان در نگرانی به سر می بردند، نفسی راحت کشیدند.

به هرجهت، رهبر این جنبش تحول خواهی، نیکول پاشینیان، 43 ساله، نماینده مجلس و رییس فراکسیون پارلمانی "یِلک" (راه برونرفت) است که پیشتر هم، طی تظاهرات وسیع اول مارس 2008 ، طی اولین دوره ریاست جمهوری آقای سرکیسیان، سابقه دستگیری و زندانی شدن را داشته است. وی پیش از راه یافتن به پارلمان، حرفه خبرنگاری داشته است. احتمالا سوابق شغلی و سیاسی پاشینیان و آشنایی وی با مبارزات سیاسی خیابانی در پیروزی وی نقش داشته است، والا علت تداوم ریاست جمهوری سرکیسیان عمدتا این بوده که رقیب یا آلترناتیو قابل قبولی وجود نداشته است.

مواضع سیاسی پاشینیان شامل مخالفت با وابستگی بیش از حد به روسیه است، هرچند پاشینیان و طرفدارانش مکررا اعلام کرده، و می کنند، که حرکت آنها علیه روسیه نیست. می توان گفت که این بحران بعد خارجی چندانی نداشته و مساله عمده شکستن انحصار قدرت حزب جمهوری خواه بوده است. باتوجه به ادامه محاصره اقتصادی ارمنستان از جانب همسایگان شرقی و غربی اش، به نظر هم نمی رسد که درصورت به قدرت رسیدن پاشینیان، چرخش قابل ملاحظه ای در سیاست خارجی ارمنستان به وجود آید.

رهبر اپوزیسیون (قبلی) و پوزیسیون آتی (احتمالی) ارمنستان هر سیاستی که پیش گیرد، روشن است که جامعه مدنی ارمنستان به پیروزی بزرگی دست یافته است، که بر عملکرد هر دولت دیگری در کشور سایه خواهد افکند. طلسم انحصار قدرت سیاسی (و احتمالا، قدرت اقتصادی)، حزب جمهوری خواه درواقع شکسته و یا درحال شکستن است و این نویدی است برای جامعه ای باز تر از لحاظ سیاسی و نظام عادلانه و عاری از تبعیض اقتصادی و اجتماعی.

سه‌شنبه  ۴ ارديبهشت ۱٣۹۷ -  ۲۴ آوريل ۲۰۱٨