توضیح سایت راه کارگر: امروز ۲۴ آوريل ۲۰۱۷  است سالگرد قتل عام یک و نیم میلیون ارمنی توسط ترک های جوان ترکیه . درشب ۲۴  آوریل ۱۵ ۱۹ ، به طورناگهانی وهمزمان حدود هشتصد نفراز روشنفکران، نویسند گان، هنرمندان، رهبران روحانی وسیاسی ارمنی، ازجمله نمایندگان مجلس، درشهراسلامبول دستگیر و به نقاط مختلف تبعید شدند. عملیات دستگیری و تبعید دراسلامبول چند شب متوالی ادامه یافته به فاجعه اولین نسل کشی قرن بیستم مبدل شد.

 

مساله شناسایی قتل عام ارامنه

 

آرسن نظریان

 

تاریخچه

 

۱- خلاصه ای از تاریخ ارمنستان وملت ارمنی

 

ارمنستان کشوری باستانی ودارای تاریخ سه هزارساله است. مورخین امپراطوری اورارتو را سلف دولت وکشور وملتی می دانند که بعدا به ارمنستان معروف گردید . ارامنه ، عمد تا ازنژاد آریایی می باشند . زبان ارمنی شاخه ای مستقل اززبانهای هند واروپایی است که با زبان پهلوی قدیم وجوه اشتراک داشته است ، ازجمله لغات مشترکی که بسیاری ازآنها درفارسی امروزفراموش شده ولی درزبان ارمنی همچنان به کارمیرود .

 

به طور کلی، خطه ارمنستان درطول تاریخ پرتلاطم وخونین خود بارها وبارها شاهد تهاجمات ویرانسازوخونبارازجانب همسایگان ونیز فاتحین جهانخواربوده است .

 

درزمان هخامنشیان، ارمنستان یک واحد بزرگ از امپراطوری را با درجه بالایی از استقلال تشکیل می داده وتا زمان تاسیس سلسله ساسانیان که قدرت مرکزی نیرومندی را به وجود آورده وباهرگونه گرایش استقلال طلبی به شدت مقابله می کردند، این موقعیت را حفظ کرد .

 

درسال ۳۰۱ میلادی ، ارمنستان به دین مسیحیت گروید . باوجود قبول مسیحیت، ارمنستان پیوسته درصدد حفظ استقلال خود بود و درتلاش برای تحقق این هدف گاه با رم شرقی وگاه با ایران ساسانی نرد دوستی واتحاد می باخت. گاه نیز، مورد تهاجم یکی ازطرفین قرار می گرفت ویا سرزمین آن صحنه کارزارقشونهای متخاصم علیه یکدیگرمی گردید .

 

پس از ظهوردین اسلام وتشکیل امپراطوری اسلامی ،ارمنستان ، همچون سایرکشورهای همجوارمورد هجوم لشگریان عرب واقع گردید. ارامنه برای حفظ استقلال وهویت وآیین خوددست به مقاومت زدند. گرچه سرانجام ارمنستان هم به تسخیر قشونهای عرب در آمد ، لکن مقاومت ادامه یافت ودر د وره هایی نیزارامنه موفق به ایجاد دولتی کاملا مستقل گردیدند.

 

ازقرن یازدهم میلادی به بعد، ارمنستان ، مثل ایران وتقریباهمه سرزمینهای خاورمیانه، دچار تهاجم اقوام مغول آسیای مرکزی گردید . سرانجام این رویدادها ودگرگونی ها تشکیل دولت عثمانی دراواخر قرن سیزدهم درآسیای صغیر بود که ارمنستان غربی نیز جزیی ازآنرا تشکیل می داد . دولت عثمانی به پیشروی خود به سوی غرب ادامه داده و دراروپای مسیحی متصرفات زیادی را به دست آورد . لکن، درشرق نیز با ایران صفوی درگیری داشت . جنگهای مذهبی این دوامپراطوری که، ازجمله درخطه ارمنستان صورت می گرفت نیز، به نوبه خود صدمات وضایعات فراوانی ازخود به جای گذاشت .

 

۲ - مختصری راجع به بنیان گذاری اقلیت ارامنه ایران

 

درهمین دوران بود که جامعه اقلیت ارمنی ایران، به صورتی که تا امروزهم عمد تا باقی مانده، ایجاد گردید . لکن، البته ارامنه ازقدیم الایام درایران سکونت داشته اند وازجمله، سکنه ارمنی صفحات شمال غرب ایران (نام قدیمی: آذرباداگان - آذرابادگان) از بومیان اولیه این مناطق به شمار می روند .

 

در سال۵ ۱۶۰ میلادی، هنگامی که شاه عباس دوم درارمنستان درگیر جنگی با عثمانی ها بود، تصمیم به کوچ (اجباری) سکنه ارمنی منطقه نمود. برای این تصمیم شاه عباس دودلیل ذکر می شود : دلیل جنگی و دلیل اقتصادی .

 

دلیل جنگی – دراین زمان شاه عباس درحال عقب نشینی بود و قشون عثمانی نیز به سرعت اورا تعقیب می کرد . شاه با کوچ دادن ارامنه قصدداشت مناطق جنگی را خالی از سکنه سازد تا قشون عثمانی نتواند آذوقه به دست آورد وجای بیتوته نداشته باشد .

 

دلیل اقتصادی – درآنزمان ارامنه درقلمرو صنعت وتجارت پیشرفت زیادی نموده و با اروپا روابط گسترده تجاری برقرار کرده بودند، به نحوی که شهرجلفا(ی ارس) به مرکزعمده صنعت وتجارت وفرهنگ تبدیل شده بود . شاه عباس با کوچ دادن سکنه این شهر به ایران سعی دراستفاده اقتصادی ازارامنه را داشت، تا به وسیله آنها روابط بازرگانی ایران با اروپا را گسترش داده و وضعیت اقتصادی کشوررا سامان دهد . طبق روایت مورخین، شاه عباس حدود سیصد هزارنفر از سکنه ارمنی آن مناطق را کوچ داد . گرچه ارامنه درطی این کوچ متحمل تلفات زیادی شدند - زیرا، می بایست به سرعت ازرودخانه پرطغیان ارس بدون وسایل مناسب بگذرند- لکن شاه عباس بعدا، ازآنها دلجویی بسیارنموده وپس ازرسیدن به اصفهان امکانات لازم را دراختیارشان گذاشت تا درساحل زاینده رود شهری به یادبود زادگاه قدیمی خود بنا نهند . دراداره امورداخلی شهربه آنها خودمختاری کامل داد وامتیاز تجارت ابریشم ایران را که تاآنزمان دردست انگلیسیان بود، ازآنها گرفته وبه ارامنه سپرد. ارامنه نیز با مشاهده رفتارپادشاه و حکام دولت، با دلگرمی شروع به فعالیت نموده ودرمدت کمی جلفارابه صورت مرکزمهم تجاری، صنعتی وفرهنگی خاورمیانه درآوردند .

 

گرچه عثمانی ها درشرق با برخورد به امپراطوری صفوی متوقف شده و برسرجای خود نشانده شدند، لکن دراروپا به پیشروی ادامه داده وتا دروازه های وین پیش رفتند . پس از شکست قطعی دربرابر نیروهای متحد اروپایی درسال ۱۶۸۳ میلادی، ترکها تدریجا شروع به عقب نشینی نموده وظرف چند قرن تقریبا کلیه متصرفاتشانرا دراروپا از دست دادند . ازاین گذشته شیرازه داخلی امورامپراطوری نیز ازهم گسیخته شده و کلیه تلاشهای داخلی و بین المللی برای ترمیم امور بی نتیجه ماند، به طوری که دولت عثمانی به "مرد بیماراروپا"معروف گشت.

 

3- ارمنی ها در امپراطوری عثمانی

 

ازاواخر قرن نوزدهم میلادی، جور و ستم دستگاه فاسد امپراطوری عثمانی نسبت به اتباع خود وبخصوص مظالم سلطان عبدالحمید برسکنه ارمنی امپراطوری شدت یافت . عبدالحمید به دو طریق می کوشید ارمنستان غربی (آناتولی) رااز سکنه بومی آن خالی سازد :

 

یک) ازطریق بستن مالیاتهای سنگین و طاقت فرسا، که نهایتا منجر به فراریا مهاجرت روستاییان می شد.

 

دو) باتحریک احساسات مذهبی عشیره های کرد و چرکِس برعلیه ارامنه و تشویق آنها به حمله به روستاهای ارمنی نشین وغارت وچپاول سکنه ارمنی ، قتل ویا وادارکردن آنها به کوچ اجباری. مداخله دول اروپایی برای انجام اصلاحات دردستگاه امپراطوری منجر به اعلام فرمان " تنظیمات" گردید، لکن تغییری اساسی در دستگاه فاسد امپراطوری به وجود نیآورد. در سالهای اوایل قرن بیستم گروهی روشنفکر ترک اقدام به تاسیس حزب اتحاد و ترقی نمودند که بعدا به "ترکهای جوان" معروف گردیدند . این حزب با شعار "اتحاد وبرادری" توانست با ایجاد خیزشی همگانی درسالهای ۱۹۰۸ و ۱۹۰۹ ، که طی آن از کمک همه جانبه ارامنه وسازمانها ی ارمنی نیز برخوردارشد ، سلطان عبدالحمید را مخلوع نموده و قدرت را در کشور به دست بگیرد. بعد از به قدرت رسیدن اما، ترکهای جوان همه وعده ووعیدهای خود را فراموش کرده واقدامی درجهت بهبود اوضاع عمومی کشور وبه خصوص ترمیم وضعیت خطیرارامنه که مدام درمعرض تجاوزعشیره های کرد و حکام ستمکار دولتی بودند، به عمل نیآوردند .تدریجا معلوم شد که منظور ترکهای جوان از شعار"اتحاد وبرادری" مستحیل شدن ملل غیر ترک امپراطوری درمیان ترکها وتشکیل دولت یکدست ترکی بود. به همین جهت، راجع به حقوق داخلی – قومی ساکنان غیر ترک اصلا حاضر به گفتگو نبودند وبه عکس، با خشونتی که یادآور اعمال سلطان عبدالحمید بود شروع به سرکوب اعتراضات مردمی نمودند. دولتهای اروپایی، ازجمله روسیه وانگلستان، گرچه هشدارهایی دررابطه با ارامنه به دولت ترکیه می دادند ، لکن منافع خود آنها، به خصوص انگلستان، درامپراطوری عثمانی و نیزرقابتهای فیمابین خودشان مانع از اقدام جدی برای اجبار ترکها به پایان دادن به مظالم علیه سکنه ارمنی می شد . ترکهای جوان با علم به این موضوع، درصدد برآمدند که مساله ارامنه را با قلع وقمع کامل ارامنه درسطح امپراطوری حل نمایند، به نحوی که، به زعم خودشان، دیگرمدعی و موجبی برای درخواست اصلاحات وجود نداشته باشد. عاملی که به ویژه آنها را به سوی این "راه حل" سوق می داد، این بود که سردمداران حزب اتحاد و ترقی، با الهام ازایده های پان ترکیستی – پان تورانیستی ، هدف دوردست احیای امپراطوری عثمانی را دنبال می کردند ، امپراطوریی که ازدریای آدریاتیک تا دیوارچین را می بایست دربرگیرد. دراین میان، اولین ومهمترین مانع درراه اجرای این نقشه ارامنه وارمنستان بود ند .

 

جنگ جهانی اول این فرصت را دردسترس ترکهای جوان گذاشت تا طرحهای پان ترکیستی خود را به مورد اجرا گذارند .

 

برای این طرحها، سران حزب اتحاد وترقی ماهها جلسه تشکیل دادند و برنامه ریزی کردند . برای نمونه، گزیده هایی از نقطه نظرات اعضای کمیته مرکزی این حزب را درجلسه ای سری که دو ماه قبل از آغاز قتل عام درباره چگونگی اجرای قتل عام تشکیل شده، درمعرض توجه قرار می دهیم. این گزیده ها برگرفته از " زوایای تاریک انقلاب عثمانی" نوشته مولان زاده رفعت ، روزنامه نگارترک و از اعضای حزب اتحاد وترقی می باشد. وی با شرکت در جلسات سری حزب از تصمیم گیری ها، نحوه فعالیت وسیاست گذاری های آن کاملا آگاه شده بود .او به دلیل مخالفت با سیاستهای حزب از آن اخراج وچند سال درتبعید به سر برد . بعدها نیز به جرم توطئه علیه مصطفی کمال پاشا، یکبار محکوم شد وبالاخره درسال ۱۹۲۰ درشهر حلب (سوریه) درگذشت .

 

" دکتر ناظم : بهتراست خوب بیاندیشیم . ما باچه انگیزه ای انقلاب کرده ایم، هدف ما چه بود؟ به زیرکشیدن عوامل سلطان عبدالحمید ازاریکه قدرت وتکیه زدن برجای آنها؟ من اینطورفکر نمی کنم . من به قصد احیای ترکیسم رفیق وبرادر شما شدم . زیستن ترکها منحصرا وحکمفرمایی آزاد ومستقل آنها براین سرزمین آرزوی من است . بگذارعناصر غیرترک، ازهرملیت ومذهبی که هستند نابود شوند .این سرزمین را باید ازهمه عناصرغیرترک پاکسازی نمود . مذهب نزدمن هیچ ارزشی ندارد . مذهب من توران است .

 

دکتر بهاءالدین شکیر: (با پوزش ازچاپ الفاظ توهین آمیزبه مقد سات ادیان مختلف - مترجم ) وقتی فردی مفلک چون موسی، بیکاره ای چون عیسی و یتیمی چون محمد توانستند مذهبی درجهان پایه گذاری کنند، چراروشنفکران با اراده ای چون ما نتوانند مذهب توران را بنیاد نهاده وگسترش دهند .

 

حسن فهمی : چنانکه گفته شد نباید بین پیرو کودک وزن و ناتوان تبعیض قایل شد . همه را باید ریشه کن کرد . من یک راه حل ساده برای نابودی(ارمنیان) به فکرم رسیده که با اجازه حضار توضیح می دهم . ما اینک درحال جنگ هستیم . جوانان ارمنی ِ قادر به حمل اسلحه را به خط مقدم جبهه ها اعزام می کنیم و درآنجا آنها را از روبرو درمقابل آتش روسها وازپشت درمیان آتش نیروهای خودی قرارمی دهیم وقلع وقمعشان می کنیم . درمورد افراد ناتوان چون پیران وزنان وکودکان که درخانه می مانند نیز دستور می دهیم که معتمد ین ما نابودشان کنند، دار و ندارشان را غارت ودخترانشان را بربایند .این روش مناسب به نظر می رسد.

 

شکری : شک نباید داشت که (پاره ای از) مردم مسلمان به نگهداری ومحافظت از برخی ارامنه اقدام خواهند کرد . جلوگیری ازاین اقدام بدون اجبار مردم مسلمان وحتی با تمایل آنها امکان پذیراست . روشی که درعصر تفتیش عقاید دراسپانیا علیه یهودیان واعراب به گارگرفته می شد به ذهنم خطورکرد . این روش را ماهم می توانیم اختیار کنیم . آماده کردن مقدمات مهاجرت اجباری ارامنه طبعا سه چهارروز فرصت می خواهد . ما به طور رسمی اعلام می کنیم هرکس که دراین حین به دین اسلام بگرود، ازمهاجرت معاف خواهد شد. ما ازاین کار دو سود خواهیم برد . اول اینکه در بین تبعیدیها این باور ایجاد خواهد شد که خطری زندگیشان را تهدید نمی کند وبه جای آنکه ثروتشان را درجایی مدفون کنند، آنرا به همراه خود خواهند برد، که در اینصورت غنیمت نفرات "تشکیلات مخصوصه" ما پربارتر شده وآنها را در ادامه کارشان جری تر و مصمم ترخواهد ساخت .

 

ثانیاً، با اینکار تعصب مسلمانان برانگیخته شده وبه جای حمایت ازهمسایگان ارمنی خود آنان را به اسلام دعوت خواهند کرد ودرصورت رد پیشنهادشان به دشمنی با آنها برخواهند خاست . بدین ترتیب اقلیت کوچکی از ارامنه باقی خواهد ماند که به اسلام نگرویده اند که پاکسازی آنها نیز کاربسیارساده ای خواهد بود .

 

دکترناظم : با اصول مسأله موافقت شد . موردی دیگر برای مشورت باقی نمی ماند . حال پس از دیدار با طلعت باید وارد عمل شویم ... "

 

.................................................................................................................................

 

دولت بانظرهیأت سه نفره اجرایی موافقت نموده وبا آزاد کردن کلیه جنایتکاران زندانی آنان را به" تشکیلات مخصوصه" سپرد که به نقاط مورد نظراعزام گردیدند .

 

طلعت پاشا ، وزیرکشور هم امریه نهایی مربوط به کوچ اجباری ارامنه را به ولایات صادر و مرکزیت حزب اتحاد وترقی نیزکلیه شعب وبازرسین خود راازموضوع مطلع کرد .

 

طلعت درمتن امریه اش، با اشاره به اعتراضات ارامنه به دولت و مطالبه اصلاحات ، کمک به ارتش روسیه و شورشهای آنها درنقاط مختلف که با عث کندی عملیات ارتش شده است ، همچنین برای دفاع ازکشور و دین مقررداشته که تاپایان جنگ کلیه افراد و آحاد ارامنه بدون استثناء و تا آخرین نفراز زنان ، کودکان، ناتوانان وپیران مجبوربه ترک منطقه جنگی شوند ودرمنطقه "دیرالزور" درایالت حلب اسکان داده شوند . وی همچنین دستور سری زیر را به طورجداگانه به والیان ابلاغ نمود :

 

" برای پیش گیری ازتهدید ارتش و به مخاطره انداختن امنیت کشور ازسوی ارامنه، مسؤولین سیاسی- نظامی کشور جابجایی وتبعید کلی ایشان از مناطق مسکونیشان را به دیگرنقاط کشور ضروری تشخیص داده اند ودولت نیز دستور لازم را داده که اجرای سریع آن ازاهمیت زیادی برخوردار است. درواقع، حکومتی که اینک درحال جنگ است و برای حفظ موجودیت خود جان هزاران فرزند خویش را درجبهه ها فدا می کند، درعین حال ازکلیه شهروندان خویش بیش ازهرزمان دیگرانتظاریاری به میهن را دارد . درمورد کسانی که ازدرون حکومت رامشغول وازپشت به آن ضربه می زنند، اتخا ذ واجرای کامل چنین تصمیمی طبیعی وحق قانونی آن می باشد . لذا، دستوربه اجرای جدی این امریه داده می شود ."

 

غیر ازاین امریه، وزیرکشوربخشنامه ای نیز به تاریخ ۱۳ رجب ۱۳۳۳(قمری) مصادف با ۱۴ مه ۱۹۱۵ درسه ماده به شرح زیر برای مسؤولین استانها ارسال کرد:

 

"ماده اول – هرگاه وبه هرشکل ، مردم علیه فرامین دولتی واقدامات وتدابیر مربوط به برقراری نظم وعدالت درکشورشورش کرده وبه مقاومت مسلحانه علیه آن بپردازند ، نیروهای انتظامی، ارتش وگروههای مستقل حق دارند وباید شدیدا به مقابله به آنها پرداخته وشورش را سرکوب وعاملین آنرا تنبیه نمایند .

 

ماده دوم – فرماندهان نظامی وگروههای مستقل بنابرتشخیص خود، می توانند اهالی روستاها وگروههای روستایی را که به خیانت وجاسوسی آنها شک می برند، به صورت فردی ویاجمعی به دیگرنقاط کشورمنتقل واسکان دهند .

 

ماده سوم – مواد این بخشنامه ازتاریخ انتشارقابل اجرا می باشد ."

 

۴ - اجرای قتل عام

 

بدین ترتیب سران حزب اتحاد وترقی نقشه خودرا ازفردای شروع جنگ جهانی اول به مرحله اجرا گذاردند . ابتدا تمامی سکنه مسیحی، اعم از ارامنه ویونانیها وآسوریها را مشمول کوچ اجباری وآماج قتل وغارت قراردادند. لکن، ازآنجا که دولت یونان به کشتار یونانیها اعتراض کرد، ترکها توجه خودرا روی ارامنه متمرکز ساختند .

 

دولت ترکیه درکنار دولتهای آلمان واتریش وارد جنگ شده بود . تمام جوانان و مردان ارمنی ازسن ۱۸ تا ۵۰ به خدمت فرا خوانده شدند. اینها را، که تعدادشان به چند صدهزارنفر می رسید ، ابتدا "درپشت جبهه" به کارهای شاق گماشتند ولی سپس ، درطول جنگ، تدریجا دردسته های ۱۰۰ - ۵۰ نفری به بیابانها هدایت کرده وتیربارانشان کردند.

 

سپس، درشب ۲۴ آوریل ۱۹۱۵ ، به طورناگهانی وهمزمان حدود هشتصد نفراز روشنفکران، نویسند گان، هنرمندان، رهبران روحانی وسیاسی ارمنی، ازجمله نمایندگان مجلس، درشهراسلامبول دستگیر وبه نقاط مختلف تبعید شدند. عملیات دستگیری وتبعید دراسلامبول چند شب متوالی ادامه یافت .طبق آمار پروفسور تانرآغشام، مورخ شهیر ترک، درفاصله شب ٢٤ تا ٢٧ آوریل ١٩١٥، تعداد ٢٣٤٥ نفرازرهبران سیاسی ومذهبی ارامنه درشهراسلامبول دستگیر شدند که اکثرشان به قتل رسیدند. پس ازتسویه حساب با رهبری ارامنه درترکیه ، نوبت به خود سکنه ارمنی رسید . ۲۴ آوریل را ارامنه سراسر جهان روز یادبود قتل عام ارامنه به شمارمی آورند وهرسال ،ازجمله درایران ، یاد شهدا وقربانیان این جنایت عظیم را گرامی می دارند .

 

ازآنجا که این عملیات ، طبق دستورات سری دولت به طورمحرمانه صورت می گرفت ، اخبارازنقاط شهری به ولایات وروستاها راه نمی یافت واکثرساکنان این مناطق ازوقایع ورویدادهای مربوط به قتل عام اطلاعی نداشتند .

 

از ماه مه، طبق دستور دولت ، واحدهای ارتش ونفرات " تشکیلات مخصوصه" ، متشکل از زندانیان وجانیانی که به همین منظورازبند آزادشده بودند، به جان مردم بی پناه افتادند .اهالی روستاها را، که غیراز زنان وکودکان وسالخوردگان کسی نمانده بود واداربه ترک خانه وکاشانه خود نموده ودرکاروانهای طولانی پیاده به سوی بیابانها وصحاری سوریه هدایت کردند. این کاروانها درطول راه آماج حملات عشیره های کرد و واحدهای "تشکیلات مخصوصه" می گردیدند ، زنها مورد تجاوز قرارمی گرفتند ، کودکان ربوده می شدند و داروندارآنها غارت می شد. بدین ترتیب ، اکثرتبعیدی ها درراه ازگرسنگی ومرض وفرسودگی ویا تیرمهاجمین جان باختند .

 

طبق شواهد وآمارمآخذ مختلف، حدود یک میلیون ونیم نفرازساکنان ارمنی امپراطوری عثمانی درطول سالهای جنگ جهانی اول قربانی نقشه های پان ترکیستی شدند . دولت ترکیه مدعی است که این تعداد مبالغه آمیز است وحداکثرآنرا سیصد تا ششصد هزارذکر می کند .

 

با وجود اینکه عملیات قتل عام، حتی ا لمقدوربه صورت سری انجام می گرفت، لکن با توجه به سطح وسیع آن پنهان نگه داشتن آن به مدت طولانی امکان پذیر نبود. درمیان ماموران و وابسته های نظامی وغیر نظامی دول اروپایی درترکیه، از جمله اتریش وآلمان، متحدان ترکیه، بودند کسانی که ازنزدیک شاهد این جنایات بودند وبدان نزد دولت خود اعتراض هم کردند . همینطور، تعداد نه چندان اندکی که موفق به فرارشدند ، اخباراین جنایات را به دنیای خارج برده وجهان را ازآنچه که برسکنه ارمنی امپراطوری عثمانی می گذشت آگاه ساختند . پس ازآنکه اخبارقتل عام ارامنه به گوش متفقین - که علیه آلمان، اتریش وترکیه درحال جنگ بودند - رسید ، رسما اعلام کردند (۲۴ مه ١٩١۵) که رهبران دولت ترکیه مسوول این جنایات شناخته شده وپس از جنگ به جرم جنایت علیه بشریت محاکمه وبه نحو اشد مجازات خواهند شد .، لکن این اعتراضات وتهد یدها به جایی نرسید وترکها نقشه خودرا بدون ما نعی به اجرا درآورده و درواقع، ارمنستان غربی را خالی ازسکنه ارمنی نمودند .

 

لازم به تذکر است که درطول جنگ، درمناطقی که سکنه ارمنی آن بموقع ازطریق فراریان وآ وارگان بویی از نقشه قتل عام می برد ند ویا خبری دراین زمینه به آنها می رسید ، دست به مقاومت می زدند. با وجود اینکه دولت تمام مناطق ارمنی نشین را خلع سلاح کرده بود ، با اینحال در مناطقی مثل زیتون، وان، اورفه و ساسون ، مردم با سازماندهی محلی به دفاع ازخود برخاسته وتلفاتی نیز به نیروهای مهاجم وارد آوردند. درپاره ای از آنها، مدافعین توانستند جان سالم بدر برند .

 

۵ - شهادت روشنفکران ، نویسندگان وسیاستمداران ترک

 

علی کمال بیک، وزیرکشورترکیه درسال ۱۹۲۰

 

" واقعیتی محرز است که قتل عام ارمنیان به دستورکمیته مرکزی حزب اتحادوترقی برنامه ریزی شده وبه مورد اجرا گذاشته شده است ، قتل عامی که جهان را به لرزه درآورد وودرتاریخ بی همتا بود ".

 

روزنامه صباح (چاپ ترکیه) مورخ ۲۸ ژانویه ۱۹۱۹

 

مصطفی کمال پاشا (آتاتورک)

 

"من همه را می کشم. من باید تمامی اعضای حزب "اتحاد وترقی" را نابود سازم . هم اینان بودند که با سیاستهای ننگین خود بیش ازیک میلیون مسیحی را به سوی کوچ اجباری وهلاکت سوق دادند" .

 

درمصاحبه با نشریه "لوس آنجلس اگزمین" به سا ل ۱۹۲۶

 

دکترناظم حکمت، نویسنده معروف ترک

 

" قتل عام ارمنیان لکه ننگی است بردامان دولتمردان ترکیه وپیشانی ملت ترک، که زدودن آن محال است" .

 

۶ ـ شهادت نویسندگان ، دانشمندان و شخصیتهای جهانی

 

"ویکتورهوگو" نویسنده شهیر فرانسوی

 

"... ترکها ازاینجا گذشتند . اینک درآنجا همه چیزویران ونابود گشته است . همه جاغم وسوگواری است ..."

 

آناتول فرانس، نویسنده نامدار فرانسوی

 

"ارمنستان نابود شد ، اما باید باردیگرمتولد شود. خون کمی که باقی مانده بیسارگرانبهاست ، خونی که نسلی قهرمان راپرورش خواهد داد. ملتی که نمی خواهد بمیرد، زنده خواهد ماند" .

 

ماکسیم گورکی، نویسنده بزرگ روسی

 

درحافظه ها خاطره تراژدی ارمنستان دراواخرقرن نوزدهم واوایل قرن بیستم هنوز زنده است. کشتارهای اسلامبول، ساسون وآن جلادی های بی سابقه، برخوردبی تفاوت وننگ آمیز"اروپای متمد ن" درقبال کشتار "برادران مسیحی" خود، چپاول ثروتها واموال کلیسای ایشان ووحشت آفرینی های همین سالهای آخر(۲۰ - ۱۹۱۸) ازسوی ترکها ... یادآوری ابعاد وسیع وکامل این تراژدی که براین ملت بااستعداد وفعال روا گردید، کاری است بس مشکل".

 

کارل لیبکنخت، نویسنده وسیاستمدارآلمانی

 

"دولت ترکیه کشتارهای وحشتناک ارمنیان را سازمان داد وتمام دنیا دراین مورد می دانند ودربرابرآن مسوول هستند. دولت آلمان نیزباید برای این امرپاسخگو باشد. مگرنه اینکه دراسلامبول، ارتش ترکیه را افسران آلمانی رهبری می کردند . فقط درآلمان مردم چیزی دراینمورد نمی دانند، چرا که دراینجا برلبان نشریات قفل زده شده است".

 

سرگی اورجونیکیدزه، سایستمدارگرجی

 

"درتاریخ معاصر کمترملتی را می توان پیدا کردکه به اندازه ارمنیان قربانی داده باشد، وکمترکشوری یافت می شود که خاکش به اندازه ارمنستان به خون رنگین شده باشد ...

 

درسواحل دریاچه "وان"، درجلگه های دشت "آلاشگرد" ودرتمامی نقاط دیگرارمنستان وآناتولی استخوانهای فرزندان ملت ارمنی مدفون است ".

 

فردریک نانسن دانشمند نروژی

 

"... ازژوئن ۱۹۱۵ وحشت شروع شد . وحشتی که نمونه آن تاریخ تا به حال به خود ندیده است . ترکها تصمیم گرفته اند دربحبوحه آغازجنگ جهانی اول ازفرصت استفاده کرده تمامی ارمنیان راازبین ببرند..."

 

سرگِی م. کیروف ، سیاستمدار روس

 

" ترکها افکاری شیطانی درسرمی پرورانند وآن نابودی کامل ارمنیان است . دراین باره ما شاهد صدوراعلامیه های رسمی هستیم .ماازهمان آغاز جنگ می دانستیم که ترکها بدون هیچ شکی به تمام افتضاحات خود لعاب حقانیت خواهند زد. هرروز همان اخباردهشتنا ک ازارمنستان ترکیه می رسد . اشکهای مادران وکودکان یتیم آواره قادربه بیان آنچه درترکیه می گذرد نیست .

 

خون به زمین ریخته ارمنیان صلحجوبه دست ترکها تنها نشانگرگوشه ای است ازآنچه درارمنستان ترکیه درحال تکوین می باشد . ترکها تمامی این جنایات را پشت غبارسیاه رنگ و غلیظ "جنگ بزرگ" (جنگ جهانی اول) پنهان خواهند کرد وخیلی ها نخواهند توانست واقعیت را ببینند ... وفقط آنوقت که جوی های براه افتاده ازخون انسانها خشکید ، دانته های زمان ، شکنجه ها ورنجهای ملیونها انسان بی گناه را به تصویر خواهند کشید".

 

روزنامه پراودا – مسکو

 

شماره ۲۸۰۲۵۸ ، نوامبر ۱۹۱۸

 

"یک ملیون تن ازارمنیان، اززن وکودک وپیروجوان به تیغ کشیده شدند، تنهاوتنها به این دلیل که ارمنی بودند" .

 

روزنامه دیلی کرونیکل – لند ن

 

جمعه ، ۶ اوت ۱۹۱۵

 

" کشتارارمنیان به دست ترکها درخلال جنگ جهانی شکلی ازشنیعترین شیوه های جنگ درآسیا ودردوران حیات انسانی است . اینک، کشتارهادرسطحی بسیارگسترده ترازدوران سلطان عبدالحمید انجام می پذیرد" .

 

روزنامه " نیویورک تایمز"

 

۲۷ سپتامبر ۱۹۱۵

 

" ... اطلاعات رسیده موردبررسی قرارگرفته . وضع اکثرروستاهای ارمنی نشین دهشتناک است .بیشترساکنین آنها ازدم سلاخی شده ویا پس ازشکنجه های فراوان وازفرط گرسنگی هلاک شده اند ... ".

 

شهادت گواهان ایرانی

 

مشاهدات عینی سید محمد علی جمالزاده، نویسنده نامدار ایرانی

 

"... مرد وزن، پیروجوان، به جای کفش با کهنه وکاغذ وریسمان وطناب برای خود کفشهایی درست کرده بودند که به صورت گهواره کوچکی درآمده بود. دو سه تن ژاندارم سواربر اسب این گروهها را درست مانند گله گوسفند به ضرب شلاق به جلو می راندند . اگرکسی ازآن اسیران ازفرط خستگی و ناتوانی ویابرای قضای حاجت به عقب می ماند، برای ابد عقب مانده بود وناله وزاری کسانش بی ثمر بود وازاین روفاصله به فاصله کسانی اززن ومرد ارمنی را می دیدیم که درکنارجاده افتاده اند ومرده اند ویادرحال جان دادن ونزع بودند...

 

ابتدا موجب نهایت تعجب ما گردید. ولی کم کم چنان عادت کردیم که حتی دیگرنگاه هم نمی کردیم والحق که نگاه کردن هم نداشت. صدها تن اززنان ومردان ارمنی را با کودکانشان به حال زاری، به ضرب شلاق واسلحه پیاده وناتوان به جلو می راندند. درمیان مردها جوان دیده نمی شد ..."

 

مشاهدات دیوان بیگی، سیاستمدارایرانی (*)

 

"... هنوز درگوشه وکنارشهرارمنی کشی باکمال شقاوت وقساوت ادامه داشت. تروریستهای محله کارگران نفت "چرنوگورود" که آنهارا "قوشچی" می نامید ند، اطفال بی گناه ارمنی را کت بسته ردیف به زانو می نشاندند وشرط می بستند هرکس بتواند بایک ضربه قمه سرازتن آن فلک زده ها جدا کند هزارمنات یعنی یک تومان نازشست ازدیگران بگیرد".

 

۷ - دولتها، پارلمانها وسازمانهای بین المللی که وا قعیت قتل عام ارامنه را شناخته وآنرا محکوم کرده اند

 

درمیان سازمانهای بین المللی، اولین بار در سال ۱۹۷۴ درکمیته (فرعی) حقوق بشروابسته به کمیسیون حقوق مد نی - سیاسی سازمان ملل متحد صحبت ازقتل عام ارامنه به عنوان اولین نسل کشی قرن بیستم شد .

 

سایر سازمانهای بین ا لمللی که واقعیت قتل عام ارامنه را شناخته اند :

 

- داد گاه خلق پاریس در آوریل سال ۱۹۸٣- بنیان گذاران این دادگاه بین المللی که قبلا به جنایات جنگ ویتنام رسیدگی کرده بود، عده ای روشنفکر، ازجمله برتراند راسل، ژان پل سارتروغیره بودند . دراین دادگاه ، که رای آن لازم الاجرا نبود، دولت ترکیه نیزدعوت شده بود، لکن از حضوردرآن سرباززد. دادگاه پس از بررسی وتحقیق درموضوع واستماع شهود رای به مقصربودن دولت ترکیه عثمانی داد . رای این دادگاه گرچه ضمانت اجرایی نداشت، لکن ارامنه آنرا پیروزی اخلاقی مهمی برای خود تلقی می کنند .

 

- پارلمان اروپا ، پس از مباحثات طولانی قطعنامه ای را درژوییه سال ۱۹۸۷ دایر بر شناسایی قتل عام ارامنه به تصویب رساند. قطعنامه، البته دولت فعلی ترکیه را مسوول جنایات ترکهای عثمانی ندانسته ، لکن از دولت ترکیه خواسته است که به این واقیت اعتراف نموده وباب گفتگو وآشتی را با ارامنه ( وهمچنین کردها) بگشاید . دولت ترکیه، اما به این توصیه ها توجهی نداشته وهمچنان به سیاست دیرینه خود نسبت به ارمنستان ادامه می دهد.

 

- انجمن بین المللی دانشمندان و محققان درمورد نسل کشی ، درسال ١٩٩۷ ژنوسید ارامنه را به اتفاق آرا به عنوان واقعیت محرزتاریخی تایید کرد .

 

- " سازمان مخالفان قوم کشی" که ازسال ١٩٩۸ درشهرفرانکفورت ، ازجمله ، به اهتمام علی ا ِرتـِم ، روشنفکر و کنشگر سیاسی ترک درآلمان شروع به فعالیت نموده و اکثرا از ترکها وکردهای مقیم خارج تشکیل شده است ،از ملت ارمن به خاطر جنایاتی که دولت ترکیه درحق آنها کرده پوزش خواهی نموده و درسال ۲۰۰١ با جمع آوری بیش از ۱۲۰۰۰ امضاء درمحکومیت ژنوسید راهی ارمنستان شد وطوماررا تقدیم دولت ومردم ارمنستان نمود. این سازمان هرسال در سالگرد قتل عام، نمایندگانی برای شرکت درمراسم یاد بود به ارمنستان می فرستد.

 

تا کنون بیش از بیست کشورژنوسید ارامنه را شناخته وآنرا محکوم کرده اند ، ازجمله د ولت (پارلمان ) فرانسه که در سال ۲۰۰۲ به اتفاق آ راء رای به لایحه شناسایی قتل عام ارامنه داد وبا اینکارانکاراین وا قعیت رادرفرانسه به صورت امری غیر قانونی درآورد . دولت سوییس نیز با اقدام مشابهی انکارواقعیت قتل عام ارامنه را همانند انکارهولوکاست غیرمجاز و جرم اعلام کرد . بعلاوه، پارلمانهای کشورهای آلمان، روسیه ، ایتالیا، هلند، لبنان، یونان، قبرس، اوروگوئه، آرژانتین شیلی واخیرا سوئد لوایح مبنی برشناسایی واقعیت نسل کشی ارامنه را ازتصویب گذرانده اند . همینطور، تاکنون بیش از ۴٠ ایالت از پنجاه ایالات متحده امریکا به این اقدام دست زده اند . در مورد اخیر، یعنی دولت ایالات متحده، گفتنی است که تاکنون چند ین بار این مساله به مرحله تصویب مجلس نمایندگان امریکا رسیده است . لکن همواره، درلحظه آخر روسای جمهورامریکا ازحق وتوی خود استفاده کرده واز تصویب لایحه مربوطه جلوگیری کرده اند . ازآنجا که ترکیه هم پیمان مهم امریکا وناتو به شمار می رود ودولت ترکیه حساسیت شدیدی نسبت به شناسایی قتل عام مورد بحث ازخود نشان می دهد ، دولتهای امریکا مایل نیستند این هم پیمان مسلمان را درمنطقه پرتنش خاورمیانه ازخود برنجانند . اینبارهم ، درهمین مارس گذشته آقای اوباما ، رئیس جمهوری امریکا و وزیرخارجه اش ، خانم کلینتون، که هردو تا قبل ازانتخاب شدنشان ازطرفداران پروپا قرص شناسایی نسل کشی ارامنه بودند ، اکنون به دولت ترکیه قول داده اند که تمام مساعی خودرا به کار خواهند بست تا ازتصویب لایحه مورد بحث جلوگیری کنند !

 

دراین میان، موضع اسراییل درجانبداری ازسیاست انکارورد دولت ترکیه نیز قابل تامل است . لابی نیرومند ایندولت که خود قربانی قتل عام مهیبی به دست آلمان نازی گردیده وانتظارمی رفت که نسبت به ارامنه احساس همدردی داشته باشد، درپشتیبانی ازدولت دوست ومتحد خود، ترکیه ، هرسال به کوششهای وسیعی برای جلوگیری ازتصویب لایحه ژنوسید درامریکا دست می زند. این اتحاد وهمکاری مصلحتی، اما به دلیل انتقاد شدید اردوغان ، نخست وزیرترکیه از دولت اسرائیل طی اجلاس اقتصاد جهاني در داووس در ١٣۸۷ به خاطر کشتار فلسطینیان غزه ، به سستی گراییده است. اکنون زمزمه هایی دراسرائیل برای شناسایی قتل عام ارامنه به عنوان اقدام تلافی جویانه شنیده می شود، که البته به دلیل تنزل دادن آن به وسیله ای برای تسویه حساب سیاسی ازدیدگاه قاطبه ارامنه اقدامی فاقد ارزش اخلاقی تلقی می شود .

 

بالاخره ، لازم به تذکر است که درسال ۱ ۲۰۰ ، لایحه ای دررابطه با شناسایی قتل عام موردبحث توسط دولت جمهوری اسلامی توسط دونفرنماینده ارمنی مجلس شورای اسلامی تسلیم مجلس شد . ازسرنوشت این لایحه اطلاعی در دست نیست . لکن ، گفتنی است تاکنون چندین مقام عالیرتبه جمهوری اسلامی ، ازجمله دو وزیر و سفیر پیشین ایران درارمنستان ازموضع شخصی به قربانیان قتل عام ادای احترام نموده و دسته گل نثار بنای یادبود شهدا درایروان کرده اند.

 

۸ - انکاردولت ترکیه

 

پارلمان اروپا وسایرسازمانهای بین المللی که قتل عام ارامنه را شناخته اند، البته دولت فعلی ترکیه را مسوول جنایات ترکهای عثمانی نمی دانند ، لکن از دولت ترکیه می خواهند که به این واقیت اذعان نموده وباب گفتگو وآشتی را با ارامنه ( وهمچنین کردها) بگشاید . دولت ترکیه، اما به این توصیه ها توجهی ندارد وهمچنان به سیاست دیرینه خود نسبت به ارمنستان ادامه می دهد.

 

درترکیه صحبت ازقتل عام (ژنوسید) ارامنه تابویی به شمارمیرود و دولت ترکیه با ایجاد فضای رعب وتهدید و با اتکا به بند ٣٠١ قانون مجازات عمومی ترکیه مبنی برمنع "توهین به قومیت ترکی " ازبحث آزاد راجع به این مساله ، جلوگیری می نماید . لکن، شمارروزافزونی ازروشنفکران و محققین ترک ، بی توجه به این تهدیدهاوخطرها صدای اعتراض خودرا علیه این بیعدالتی تاریخی بلند کرده وعاملین آنرا رسوا می کنند . ازجمله اینها ، پروفسور تانرآغشام است که با شجاعت راجع به این تراژدی بزرگ انسانی سخن می گوید ودولت ترکیه را نیز به خاطرانکار آن به باد انتقاد می گیرد .وی دراین زمینه تالیفاتی هم دارد ، اما درترکیه ممنوع التدریس شده واکنون درخارج به سر می برد .

 

ازجمله روشنفکران مبارز دیگر، عایشه نور زراغولورا می توان نام برد. وی اولین (وتنها) ناشر ترک است که درزمینه موضوعات ممنوعه درترکیه ، ازجمله موضوع قتل عام ارامنه، اثر وترجمه انتشارداده است. عایشه ازفعالین نامدارحقوق بشردرترکیه بود که چندباردستگیر و زندانی شد وسرانجام چندسال پیش در سن ٥٤ سالگی دربیمارستان درگذشت. شوهر او، رجیب زراغولوکارهمسرش را ادامه می دهد .

 

همینطور، یکی ازشهرداران اسلامبول که چند سال پیش به ارمنستان سفر کرده و دسته گلی درپای بنای یادبود قربانیان قتل عام گذاشت، بعدا مورد تعقیب قرار گرفت . حتی کار به جایی رسیده که وزارت آموزش وپرورش ترکیه دستورنوشتن انشای اجباری درمدارس ترکیه دررد وانکارقتل عام ارامنه را داده است .

 

٩ - تحولات جدید

 

درژانویه ۲٠٠۷ هراند دینک ، روزنامه نگار ارمنی ترکیه که از حقوق اقلیت ارامنه ونزدیکی وتفاهم میان دو ملت ترک وارمنی دفاع می کرد ، درجلوی دفتر روزنامه اش توسط یک افراطی ترک به قتل رسید . درفردای آنروز صدها هزارنفر ازشهروندان عادی ترک به خیابانها ریخته وبا فریادهای "من هراند دینک هستم" ، "من ارمنی هستم" به نحو تحسین آمیزی حمایت وپشتیبانی خودرا ازهموطنان ارمنی شان به نمایش گذاشتند. این واقعه نشان داد که علی رغم دهه ها تلاش مذبوحانه وصرف بودجه های هنگفت برای انکار وتحریف تاریخ و فریب ملت ترک توسط رهبرانش، جامعه مدنی ترکیه بیداراست و فریب دروغپردازی ها و ریاکاریهای دولتمردانش را نمی خورد .

 

درسال ۲٠٠۸ ، به دنبال جنگ روسیه و گرجستان برسراوستیای جنوبی و افزایش دورنمای عدم ثبات وناامنی در منطقه ، دولت ترکیه پیشنهاد تاسیس یک پیمان منطقه ای تحت عنوان "پیمان همکاری و امنیت قفقاز" ، متشکل از کشورهای ترکیه ، گرجستان ، ارمنستان ، آذربایجان و روسیه را داد . پیشنهاد ، با استقبال بیشترکشورهای یادشده ازجمله ارمنستان مواجه گردید ، معهذا ، درتوانایی ترکیه در به تحقق رساندن چنین پیمانی تردیدهایی وجودداشت و تا کنون هم اقدام عملی چندانی دراین راستا انجام نگرفته است .

 

سپس، درسال ۲٠٠٩ ، با وساطت دولت سوئیس ، دولتین ارمنستان وترکیه تصمیم به برقراری مجدد روابط دیپلماتیک گرفتند . ازجمله شروط این توافق نامه گشایش مرزها ی بین دوکشور است که اززمان منازعه قره باغ توسط ترکیه با هدف محاصره اقتصادی وسیاسی ارمنستان بسته شده است . این توافق، درضمن مورد استقبال وتایید قدرتهای بزرگ و منطقه ای، ازجمله جمهوری اسلامی ، واقع شده است . گرچه ، مقاوله نامه (پروتکل) این توافق به تصویب دیوانعالی قانون اساسی ارمنستان رسیده ، اما دولت ترکیه، ازجمله به بهانه تصویب وشناسایی واقعه قتل عام توسط پارلمانهای کشورهای مختلف - که ارمنستان درآن دخالتی ندارد - به مانع تراشی و تعلل درتصویب توافق نامه ادامه می دهد . به هرحال، به نظرمی رسد که هدف دولت ترکیه از مذاکره برای تجدید روابط با ارمنستان اقدامی تبلیغی درجهت جلب افکار عمومی و هموارکردن راه برای عضویت درجامعه مشترک اروپا بوده باشد و نه واقعا برقراری روابط حسن همجواری با همسایه اش . تهدیدهای اخیرآقای رجب طیب اردوغان مبنی براخراج کارگران مهاجرارمنی ازترکیه درپی تصمیم مجلس نمایندگان امریکا مبنی برشناسایی ژنوسید، انتقادات شدیدی چه درسطح بین المللی و چه درداخل خود ترکیه به دنبال داشت و ازنظردولت ارمنستان اظهارات رییس دولت ترکیه ادامه سیاست نسل کشانه این دولت ازصدسال پیش به اینطرف است .

 

درپی این رویدادها، معاون وزارت خارجه ترکیه برای مذاکره مجدد با مقامات ارمنستان وترمیم مواضع وکاهش اثرات منفی اظهارات آقای اردوغان به ارمنستان سفرکرد .

 

با وجود آنکه درتوافقنامه تجدید روابط دیپلماتیک پیش شرطی درباره شناسایی ژنوسید ارامنه توسط ترکیه قرارداده نشده، با اینحال می توان با اطمینان گفت که تازمانی که دولت ترکیه به سیاست انکارفعالانه وتهدید علیه ارمنستان ادامه می دهد، برقراری روابط عادی بین دوکشور با اشکالات وموانع جدی روبرو خواهد بود .

پایان

---------------------------------------------------

مساله شناسایی قتل عام ارامنه / آرسن نظریان --مسوول کمیته تحقیق و عضو شورایعالی جبهه ملی ایران - اروپاا

 

گزارش حاضر درسال ١٣۸٣/ 2004 توسط کمیته تحقیق راجع به قتل عام (ژنوسید) ارامنه در واحد جبهه ملی هلند ، تهیه وتنظیم و درنوامبرهمانسال توسط واحد های جبهه ملی هلند و سوئد تواما انتشار یافت .

 

یادداشت ها:

 

* - اشاره به وقایعی است که در اواخرجنگ جهانی اول درشهر باکو روی داده است . دراین زمان، جبهه قفقاز درنتیجه انقلاب بلشویکی روسیه درهم شکسته و قشون عثمانی وارد قفقازشد ه بود . درمدت اشغال قفقاز توسط نیروهای عثمانی، ازجمله فقط درشهر باکوحدود سی هزارنفرازسکنه ارمنی شهربه قتل رسیدند. لازم به تدکراست که درهمین زمان یک جناح دیگر قشون عثمانی به خاک ایران تجاوزکرده و وارد آذربایجان شد . حماسه مقاومت آذربایجانیان به رهبری شیخ محمد خیابانی علیه اشغالگران درتاریخها ثبت است .

------------------------------------------------------------------------------------

منابع مورد استفاده:

 

به فارسی :

 

- قتل عام ارمنیان، اسماعیل رایین

 

- "مشاهدات شخصی من درجنگ جهانی اول"، محمد علی جمالزاده (نشریه هور، سال اول، شماره ۲ - ،تهران،۱۳۵۰(

 

- ارمنستان ۱۹۱٥ ، مولف: ژان ماری کارزو، ترجمه: فریبرز برزگر

 

- شماره های ۱۳۴ ¬ ۱۳۳ ماهنامه "آراکس"، چاپ تهران (۲۰۰۴ (

 

به زبانهای دیگر:

 

- تاریخ ارمنستان – کتاب درسی، چاپ تهران ( به ارمنی(

 

- توطئه سکوت - قتل عام ارامنه، "دادگاه دایمی خلق"، تالیف: پروفسور پی یر ویدال- ناکوئت (به انگلیسی(

 

- گزارش قطعنامه مربوط به قتل عام ارامنه ، روزنامه رسمی پارلمان اروپا ،۲۰ ژوییه ۱۹۸۷ (به انگلیسی(

 

- کشتارارامنه درترکیه، انتشار توسط کمیته هلندی کمک به قربانیان ارمنستان، چاپ ۱۹۱۸ - هارلم (به هلندی(

 

- تاریخ قتل عام ارامنه ، تالیف پروفسور و. دادریا ن (به انگلیسی(

 

- تراژدی ارمنستان درامپراطوری ترکیه عثمانی ، تالیف دکترکمال مظهر احمد ، مورّخ کرد (ترجمه هلندی(

 

- مآخذ دیگر

 

اردیبهشت 1389