در حسرت آزادی!

تبعیدیان نفرین شده فرقه دموکرات آذربایجان

محمد آزادگر

 

داستان مهاجرت ایرانی ها به قفقاز خیلی قبل از انقلاب مشروطه و انقلاب بلشویکی اکتبر جریان داشته است. مهاجرت ها عمدتاًبخاطر فقرو تنگدستیو قحطی ها بوده است. اکثریت این تهی‌دستان از شهرها و روستاهای آذربایجان بودند.

بخشی از آذربایجانی هایی که  بخاطر پیدا کردن کار و امرار معاش  با خانواده به آذربایجان شمالی مهاجرت کرده بودند و یا آنجا بدنیا آمده بودند، چون تبار ایرانی- آذربایجانی داشتند در آستانه جنگ جهانی دوم، در دوران «تصفیه بزرگ۱۹۳۷-۱۹۳۸ (۱۳۱۶-۱۳۱۷) استالین» از جمهوری آذربایجان اخراج و به ایران برگردانده شدند. یکی از دلایل اخراج ایرانیان جدا از آن «تصفیه بزرگ۱۹۳۷-۱۹۳۸» نزدیکی رضا شاه به آلمان بود. در رهبری شوروی این ذهنیت  وجود داشت که ممکن است این ایرانی ها ستون پنجم ایران- آلمان در شوروی باشند. در آذربایجان ایران به این جماعت، مهاجر می گفتند.اینها در شهرها و روستاهای آذربایجان ساکن شدند.بخش بزرگی از اینها با ورود متفقین به ایران و تبعید رضا شاهو متعاقبآن تشکیل حزب توده ایران به این حزب پیوستند. با تأسیس فرقه دموکرات آذربایجانآنهایی که به حزب توده پیوسته بودند وهمچنینتعداد دیگری از همان مهاجرین به فرقه پیوستندو مسئولیت های مهمی در فرقه و حکومت ملی آذربایجان بر عهده گرفتند.

اوج مهاجرت سیاسی توده ای با هزیمت حکومت ملی آذربایجان (۲۱ آذر ۱۳۲۵) اتفاق افتاد. تنها تا آخر سال ۱۳۲۵ بیش از دهها هزار نفر به شوروی پناهنده شدند.

.من فقط اسامی برخی نویسندگان و پژوهشگرانی که با فرقه دموکرات آذربایجان همراه بوده، آثار ادبی و تحقیقی تولید کرده اند را در اینجا ثبت می کنم که خود این هم  مطلقاً کامل نیست: اسماعیل شمس ، غفار کندلی، عباسعلی نوروزی، اسماعیل جعفرپور، محمد رضا عافیت، محمد آذرلو، احمد امین زاده، حسین جدی، میرتقی موسوی، سید آقا عون الهی، میررحیم ولایی، تقی شاهین، میر قاسم چشم آذر، مختار دادش زاده، ،جعفر مجیری و...

جدا از هنرمندانی که در مهاجرت در حسرت دیدار وطنی آزاد و دموکراتیک، از این جهان جدا شدند؛ ما  شاعرانو نویسندگانی هم داشتیم که از فعالان و کادرهای فرقه و حکومت ملی آذربایجان بودند و در ایران ماندند و بسیار رنج ها بردند و شکنجه ها دیدند و در زندانها و تبعیدگاه ها پیر شدند که ضرورت دارد از آنها هم یاد بشود و بخاطر سپرده شود: مجید امین موید،،عباس صابر، مظفر درفشی، هاشم طرلان، گنجعلی صباحی، سلام الله جاوید و م.ع.فرزانه و....

شاید بی مورد نباشد که اشاره کنم شاعران و نویسندگان و هنرمندانی که از نزدیک وبی واسطه با فرقه وحکومت ملی همکاری کرده بودند،اغلب شان به ایده های سوسیالیستی باور داشتند. متأسفانه در اغلب آنتولوژی ها و مونوگرافی‌ها به این مسئله اشاره‌ای نمی شود. به هر رو سوسیالیسم بخشی از باور های آنها در آن دوره بود!شاید بی مناسبت نیست گفته شود که آثار نویسندگان وشاعران فرقه دموکرات آذربایجان در شوروی در مجموع تحت تاثیر مکتب ادبی «رئالیسم سوسیالیستی» بوده است!

این هنرمندان معتقد بودند که ایران کشور چند ملیتی است و ملت ها حق دارند سرنوشت خود را  خودشان تعیین کنند؛ آن چیزی  که فرقه و حکومت ملی آذربایجان در عمل می خواست آنرا پیاده کند و در حوزه هایی هم پیاده کرد!این باور در آثار اغلب شاعران و نویسندگان پیدا و نهان وجود دارد.

در آثار نویسندگان وشاعران و هنرمندانی که حکومت یکساله را از نزدیک تجربه کرده بودند، نوعی از نوستالژیوحسرتوطن وحتی شیفتگی به آن(آذربایجان) بویژه پیش آنهایی که به مهاجرت در اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی گرفتار آمده بودند،بسیار برجسته است. به نظرم یکی از علت ها قطع رابطه مطلق با زادگاه، دوستان و خانواده بوده است. ده ها سال این مهاجرین اجازه نداشتند از شوروی خارج شوند و یا کوچکترین رابطه ای با زادگاه خود داشته باشند! علت دیگر شاید این بود که آن حاکمیت یکساله فرقه دموکرات آذربایجان، در عمل معنای وطن و میهن را برای مردم آذربایجان و نویسندگان و شاعرانآذربایجانی معنا کرد. قبل از حکومت ملی آذربایجان؛  وطن معنایی غیر قابل فهم و درک برای آنها داشت.حکومت ملی آذربایجان معنای وطن را در دسترس گذاشت! معنا کرد!

بی سبب نیست شاعر بزرگ آذربایجان  بالاش آذراوغلو می گوید: «اگر وطن نداشته باشی، سخن ات بُرٌایی (تاثیر)ندارد».

در اغلب آنتولوژی ها و مونوگرافی‌هایی که به شاعران و نویسندگانآذربایجان جنوبی پرداخته اند اشاره ای به لشکرکشی شاه ایران- محمد رضا پهلوی  به آذربایجان و سرکوب مردم بی دفاع و کشتار طرفداران حکومت ملی آذربایجاندیده نمی‌شود.

بعد از انقلاب ۱۳۵۷ در دوره هایی روشنفکران آذربایجانی فرصت یافتند با انتشار کتابها و نشریه هایی هنرمندان آذربایجانی را، که بعد از شکست حکومت ملی  مجبور به مهاجرت سیاسی شده بودند، و یا در داخل کشور در انزوا بودند و دیده نمی‌شدند و سانسور و اختناق رژیم شاهنشاهی هم اجازه دیده شدن به آنها نداده بود، به جامعه فارس زبان  و آذربایجانی هایی که از گذشته خود بی‌خبر نگه داشته شده بودند، بشناسانند. این نشریات در میان روشنفکران فارس زبان خیلی استقبال نشد! و هنوز هم هنوز است هنرمندان و نویسندگان آذربایجانی ناشناخته مانده اند. هدف من و اسد سیف(آوای تبعید) این بوده است که حداقل بعضی از هنرمندان، نویسندگان و پژوهشگران آذربایجانی را به خوانندگان آوای تبعید بشناسانیم.

اعتراف می کنم که یادداشت من درباره بعضی شعرا و نویسندگان آذربایجانیکه در اینجا آورده ام ناقص وای چه بسا نارسا باشد. قاعدتاً باید زندگینامه‌های هنرمندان آذربایجانی در مهاجرت را فرقه دموکرات آذربایجان که  قبل از فروپاشی شوروی همه گونه امکانات در اختیار داشت، تهیه می کرد. آن‌ها این کار را انجام نداده‌اند! آنجا هم که کاری کرده‌اند با سانسور بوده است. برای نمونه؛ در «جُنگ ادبی نویسندگان آذربایجان جنوبی» از انتشارات فرقه، نام «بی ریا» شاعر معروف و وزیر فرهنگ حکومت ملی آذربایجان حذف شده است! آنهایی هم که پس از فروپاشی شوروی امکان رفت و آمد به جمهوری آذربایجان را داشتند و امکان دسترسی به منابع و آرشیو ها مهیا بود، در باره نویسندگان و شاعران آذربایجان جنوبی کم‌کاری کرده اند. من خواسته ام فقط کوتاه و مختصر به انسانهایی اشاره کنم که حسرت بدل وبا آرزوهای بزرگ وزیبا ودور از زادبوم خود این جهان را ترک کرده‌اند.من خواسته ام تنها  گوشه کوچکی از این ظلم بزرگ را نشان دهم!

 

 

بالاش آذراوغلو

بالاش آذراوغلو۱۹۲۱(۱۳۰۰) در باکو بدنیا آمد.

پدر و مادرشاز شهر اردبیل بودند. مدرسه ابتدایی و متوسطه را در باکو به پایان برد.به همراه خانواده در سال ۱۹۳۷(۱۳۱۶) به اردبیل می آیند. برای یاد گرفتن الفبای عربی و زبان فارسی در مدرسه شبانه ثبت نام می کند. در ۱۳۲۲(۱۹۴۳) به ریاست «جمعیت ضد فاشیست آذربایجان» شعبه اردبیل انتخاب می شود. همزمان مدیر روزنامه «یومروق» ارگان این جمعیت می شود.

درسال ۱۳۲۴ به صفوف فرقه دموکرات آذربایجان می پیونددورداکتورروزنامه «جودت» ارگان فرقه دموکرات آذربایجان شعبه شهر اردبیل می شود. در سالهای ۱۳۲۱-۱۳۲۴ رئیس شعبه "شاعرلر مجلسی" (مجلس شعرا) اردبیل است. نخستین کتاب«شعرها»سال ۱۳۲۲ دراردبیل و دومین کتاب«شعرها»سال ۱۳۲۴ در تبریز از وی  منتشر می شوند. در تبریزاز طرف حکومت ملی به معاونتمدیر کمیته رادیوی دولتی آذربایجان گمارده می شود. همزمان به هیئت مدیره جمعیت شاعران انتخاب می شود. آثار بالاش در کتابهای درسی که حکومت ملی منتشر می‌کند، درج می شود.

با لشکرکشی دولت مرکزی به آذربایجانو سقوط حکومت ملی به اجبار به باکو – جمهوریآذربایجان مهاجرت می‌کند.

بالاش از سالهای ۱۹۴۷-۱۹۵۲(۱۳۲۶-۱۳۳۱) به تحصیل در دانشکده زبان‌شناسی دانشگاه دولتی آذربایجان می‌پردازد. بالاش از سال ۱۹۴۷ بعنوان صدر جمعیت نویسندگان آذربایجان جنوبی در باکو فعالیت می‌کند. بالاش آذراوغلودر سالهای ۱۹۴۸-۱۹۵۳مدیر شعبه ادبی-هنری روزنامه«آذربایجان» ارگان کمیته مرکزی فرقه دموکرات آذربایجان  ودر سالهای ۱۹۵۳-۱۹۵۹رداکتور روزنامهآذربایجان می شود. او در سال۱۹۵۹ بعنوان معاون صدر فرقه دموکرات آذربایجان انتخاب می شود.

بالاشاذراوغلو پس از وحدت حزب توده و فرقه در مرداد ۱۳۳۹عضو کمیته مرکزی حزب توده ایران وفرقه دموکرات آذربایجان می‌شود. او به عنوان عضوهیئت رئیسه شعبه آذربایجانی مهاجرین ایرانی در اتحادجماهیر شوروی سوسیالیستی به فعالیتهای اجتماعی- سیاسی ادامه می‌دهد.

بالاش به خاطر خدماتش در عرصه ادبیات آذربایجان عنوان «شاعر خلق آذربایجان» را کسب می کند. او هفت پیکر نظامی گنجوی و شعرهایی از صائب را با مهارت تمام به ترکی آذربایجانی ترجمه کرده است. از بالاش ده ها عنوان کتاب در جمهوری آذربایجان منتشر شده است.

آثاربالاش در شوروی به زبان روسی و آذربایجانی  در تیراژ بالا منتشر شده است. او چند سال پس از فروپاشی شوروی در سال ۱۹۹۶ به ایران و آذربایجان جنوبی سفر کرد و از طرف شاعران و نویسندگان آذربایجانی در ایران قدرها دید و استقبال خوبی از وی به عمل آمد!

من در سال ۱۳۵۹بسیار کوتاه و بعدتر پس از یورش به حزب توده ایران و پناهنده شدن به شوروی، در پلنوم ۱۸ حزب در اسلاواکی(چکسلواکی) ودرسالهای ۱۳۶۵ در باکواو را می دیدم. او موقع برگشت از پلنوم ۱۸ حزب در هتلی در مسکو شعری برای من سروده است که اینجا با دست خط خودش میگذارم.

بالاش آذراوغلو بطور یقین وقتی این شعر را در شب سرد زمستان ۱۹۸۳ در هتلی در مسکو می نوشت، فکر نمی کرد که او زودتر از من تبریز را خواهد دید. اصولن فکر نمی کرد بار دیگر تبریز را ببیند! او سیزده سال بعد تبریز را دید!

بالاش آذراوغلو در۲۴ اپریل ۲۰۱۱(۱۳۹۰) در باکو چشم به جهان فرو بست!

 

میرزا ابراهیم‌اوف

میرزا ابراهیم اف در ۱۲۹۰ در روستای ائوه در نزدیکی شهر سراب در یک خانواده فقیر به دنیا آمد.

مادر و خواهرش در سال ۱۲۹۷ از گرسنگی فوت می کنند. در همین سال میرزا با پدر و برادرش برای پیدا کردن کار به باکو می‌روند. بعد از مدت کوتاهیآنهارا هم از دست می دهد وتحت حمایت دایی اش  قرار می گیرد. اما دایی اش همبخاطر فقر و تهی دستی نمی تواند به او کمک ضروری را برساند.

میرزا با استقرار حاکمیت سوسیالیستی امکان پیدا می کند در مدرسه کارخانه  و بعدتر در هنرستان صنایع نفت به تحصیل ادامه دهد. در جنب تحصیل به آفرینشادبی نیز مشغول می شود. درانجمن ادبی «زاربات» شرکت می کند. اولین اثر او در سال ۱۹۳۰(۱۲۰۹) منتشر می شود. میرزا اول شعر می نویسد ولی بعدتر به داستان و مقاله‌نویسیعلاقه نشان می دهد.ابراهیم اف در سال ۱۳۲۰ همراه با ارتش شوروی و به عنوان سرپرست گروه فرهنگی اعزامی از سوی حزب کمونیست آذربایجان به تبریز آمد و درآنجا به انتشار نشریه «وطن یولوندا»، ناشر افکار ارتش سرخ شوروی و ادبیات سوسیالیستی و کارگری دست زد.

«وطن یولوندا» برای آذربایجانی های جنوب که مدرسه، مطبوعات و ادبیات به زبان مادری برایشان ممنوع بود و تحت حکومت مطلقه رضا شاه هویت، ملیت، تاریخ، فرهنگ و زبانشان انکار شده بود و در معرض سرکوب قرارداشتند، همچون چراغی در تاریکی درخشید.

«میرزا ابراهیم اف  به علت خدمات شایسته اش در حیطه اندیشه و قلم، به دریافت نشانها  و تقدیرنامه‌های بسیاری مفتخر شده است. او علاوه بر عنوان نویسنده‌ی خلق آذربایجان، در دوران فعالیت ادبی و سیاسی خود، مقامات رسمی و فرهنگی گوناگونی را نیز از قبیل: وزیر فرهنگ آذربایجان شوروی(۱۹۴۲-۴۶)، معاون صدر شورای وزیران آذربایجان شوروی(۱۹۴۶-۱۹۵۰) صدر اتحادیه‌ی نویسندگان آذربایجان شوروی(۱۹۴۶-۱۹۵۴)، صدر هیئت رئیسه شورای عالی آذربایجان شوروی(۱۹۵۴-۱۹۵۸)، دبیر اول اتحادیه نویسندگان آذربایجان شوروی، ونیز وظایف مهم و متعدد دیگری را در کنگره ها و مجامع حزبی بر عهده داشته است.» (از مقدمه ناشر برای رمان «آن روز می‌رسد»)

رمان «آن روز می رسد» میرزا ابراهیم اف «نخستین اثر مفصل و گسترده مولف در زمینه رمان اجتماعی- سیاسی است. این اثر که شخصیت اصلی آن نمادی از زندگی فریدون ابراهیمی، دادستان فرقه دمکرات آذربایجان که پس از سقوط فرقه، قهرمانانه پای دار رفت و اعدام شد، در سال ۱۹۴۸(۱۳۲۷) منتشر شد، نشان‌دهنده یک رشته  از ویژگی‌های خاص نویسنده در کار داستان نویسی است. رمان «آن روز میرسد» سرشار از تابلوها و تصاویر متنوعی است از زندگی و نیز مبارزه ی زحمتکشان آذربایجان و سراسر ایران در راه رهایی از استبداد رضا خانی و نیل به استقلال اقتصادی و آزادی سیاسی. چهره ی فریدون که در داستان  با جاذبه و محبت ویژه‌ای ترسیم شده است، در گالری تیپ های ادبیات آذربایجان جای ویژه ی خود را می یابد. بسیاری از منتقدان هنری، چهره‌ی قهرمان فریدون را که در میان شعله های فروزان مبارزه ی انقلابی قد کشیده و در جریان حوادث و ماجراها همچون صخره پا برجا مانده است، با پاول والاسف، قهرمان رمان «مادر» ماکسیم گورکی، یا آرتور، قهرمان کتاب «خرمگس» وینیچ، و یا پاول کورچاگین، قهرمان «چگونه فولاد آبدیده شد؟» آستروفسکی مقایسه کرده اند» (همان  مقدمه ناشر.) البته دربار ه این رمان و آثار دیگر میرزا بسیار نوشته شده است. فعالیت های سیاسی وادبی او را نمی توان تفکیک کرد.آثار او در سبک «رئالیسم سوسیالیستی»  است. میرزا مبلغ«سوسیالیسمِ واقعا موجود» است.

پس از پایان جنگ دوم، موضوع جنبش رهایی بخش آذربایجان جنوبی  اورا بخود مشغول می کند. او در «داستانهای جنوب» به فعالیت های فرقه دموکرات آذربایجان و مبارزاتجسورانه فدایی ها می پردازد. موضوع و مسایل آذربایجان ایران و همچنین ایران همیشه برای ابراهیم اوف مهم بوده است. به همین خاطر در ۱۹۶۶(۱۳۴۵) اثری هم درباره«خسرو روزبه» می نویسد. از میرزا غیراز رمان «آن روز می رسد»، مجموعه داستان «پری خاله ولنین» با ترجمه محمد خلیلی نیز بعد از انقلاب در ایرانمنتشر شده است.

با تلاش میرزا زبان آذربایجانی به عنوان زبان رسمی جمهوریآذربایجان در قانون اساسی مصوبه ۲۵ نوامبر۱۹۵۶ به تصویب رسید. با تلاش وی تدریس  زبان آذربایجانی در مدارس روسی، ارمنی، و گرجی در آذربایجان رسمیت می یابد.

میرزا ابراهیم اف۱۷ اکتبر۱۹۹۳(۱۳۷۲) در باکو وفات یافت.

 

حکیمه بلوری

حکیمه بلوری ۱۲ اسفند ۱۳۰۴ در شهر زنجان به دنیا آمد.

فعالیت سیاسی خود را در دوران حضور ارتش سرخ در آذربایجان ایران شروع کرده است. وی مدتی معاون مدیر تبلیغات فرقه دموکرات آذربایجان در زنجان و نیز مدیر کتابخانه خانه فرهنگ بوده است. پس از سقوط حکومت ملی در ۲۱ اذر ۱۳۲۵ حکیمه ۲۰ ساله به مهاجرت سیاسی اجباری تن داد.در سالهای ۱۹۵۶-۱۹۶۰(۱۳۳۵-۱۳۳۹) به عنوان سردبیر روزنامه «آذربایجان» ارگان کمیته مرکزی فرقه دموکرات آذربایجان مشغول بوده است.از سال ۱۹۶۴(۱۳۴۳) تا پایان عمر به عنوان محقق ارشد در مؤسسه شرق شناسی فرهنگستان علوم آذربایجان مشغول به کار بود. اولین اشعار بلوری در سال ۱۳۲۴(۱۹۴۵) در نشریات «آذر»، «وطن یولوندا»، و همچنین در مجله «آذربایجان» منتشر می‌شد. حکیمه بلوری در ۲۲ نوامبر۲۰۰۰(۱۳۷۹) در باکو وفات یافت. بلوری دهها کتاب شعر و منوگرافی، از جمله در باره شهریار دارد. حکیمه بلوری در ترجمه هم دست داشته وبعضی از شعرهای فارسی شهریار را به ترکی آذربایجانی ترجمه کرده است. وی شعرهای جعفر جبارلی، صمد ورغون، مروارید دیلبازی ونبی خزری را به زبان فارسی ترجمه کرده است.

شهریار شعری خطاب به حکیمه بلوری دارد با عنوان «حکیمه جان»:

سن وطندن ساری قلبین دویونورسه، مارالیم!

وطنین ده مارالیندان ساری قلبی دویونور.

 

محمد باقرزاده(بی‌ریا)

محمد بی ریا  در سال ۱۲۹۴ در تبریز به دنیا امد.

علی قفقازیالی (علی کافکاسیالی) می گوید بی ریا شخصیت «نوعی» از«ادبیات تبعید»است .

محمد بی ریا سال ۱۲۹۹ با پدرش به آذربایجان شمالی مهاجرت می کند.تحصیل ابتدایی را درباکو تمام کرد.پس از فوت مادر در سال۱۳۰۸ به تبریز برگشت. در سالهای ۱۳۲۰-۱۳۲۵(۱۹۴۱-۱۹۴۶) اشعارش درروزنامه «وطن یولوندا» منتشر می‌شود.در حکومت ملی آذربایجان وزیر فرهنگ میشود. برای تدریس زبان آذربایجانی در مدارس برنامه ارایه می دهد. در سال ۱۳۲۶(۱۹۴۷)پس از سقوط حکومت ملی آذربایجان به باکو میرود.پنجمین بار بود که به باکو  می رفت. دوم دسامبر ۱۹۴۷(۱۰ آذر ۱۳۲۶) روزنامه آذربایجان دور دوم خود را شروع کرد. در شماره اول شعراو بانام «آراز» با امضای «بی پروا» درج شد. 

بی‌ریا در ۲۸دسامبر۱۹۴۷(۶ دی ۱۳۲۶) به اتهام جاسوسی بازداشت می شود.پس از بازجوییهای طولانی  به۱۰ سال زندان محکوم می شود. پس از ۹ سال (۱۹۵۶) تبرئه می شود.  چشم آذر می نویسد، بی ریا ماجرای بازداشت ومحکومیت خود را چنین شرح می دهد:«در سال ۱۹۴۷ که از ایران  به شوروی آمدم برایم پرونده ساختند. دادستان به موجب اتهامات زیر بر علیه من کیفر خواست صادر کرد:

۱- در سال ۱۹۴۲(۱۳۲۱) بدون کسب اجازه  از وزارت کشور در صدد برآمده بودی برای بازگشت به ایران از کنسولگری ویزا بگیری.

۲- در سال ۱۹۴۶(۱۳۲۵) در دوران حکومت فرقه با کنسول آمریکا در شهر تبریز ملاقات نموده ای. چرا به چنین ملاقاتی تن دادی؟ وکدام موضوعات در آن ملاقات مطرح شده است؟

۳-  در ماهای آخر سال۱۹۴۷ در باکو بدون کسب اجازه از وزارت کشور اتحاد شوروی در صدد برآمده بودی  به ایران برگردی. چرا؟»

پاسخ بی ریا بسیار محکم وتمامن قابل دفاع است:«اولاً در ان زمان  من تبعه ی دولت دیگری بودم اجباری نداشت از کسی اجازه بگیرم. ثانیاً برای ملاقات  با کنسول آمریکا  قبلاً از نخست وزیر حکومت فرقه اجازه داشتم و دیگر اینکه موضوعات مطرح شده در آن ملاقات را به سران حکومت گزارش کرده ام. لزومی نداشت کس دیگری را در جریان بگذارم.» [از نوشته میر قاسم چشم آذر به نقل از«رازهای سر به مهر»/ حمید ملا زاده.]

نام بی ریا پس از بازداشت اش از اواخر ۱۹۴۷ از ادبیات آذربایجان  پاک شد. کتاب «اورک سؤزو» او که در سال ۱۹۴۴ در باکو چاپ شده بود، در سال ۱۹۴۸ ممنوع شد. در جلد سوم آنتولوگیای ادبیات آذربایجان جنوبی(۱۹۸۸)  آثار  ۲۸ شاعر ونویسنده‌ی همدوره‌ی بی ریا چاپ می شود ولی از نام وآثار او خبری نیست. این در حالی است که بی ریا ۳ سال قبل از آن در تبریز فوت کرده بود!

بی ریا از اول مسلمان معتقدی بود. در دوران فرقه نیز حتی در وسط اجلاس های مهم حزبی هم نمی گذاشت نمازش  قضا شود. در شوروی هم ازمناسک دینی کوتاه نیامد. بی ریا پس ازسالهای طولانی زندان و آزار و اذیت و بالاخره سال  ۱۹۶۷ اجازه یافت در باکو سکونت کند ولی از خدمات رفاهی محروم گردید و مستمری  اش را قطع کردند و...

بی ریا پس از ۳۳ سال عذاب و رنج وفاجعه، به قول چشم آذر «عمر پر مشقت»، در سال ۱۳۵۹(۱۹۸۰) به تبریز آمد. در سال۱۳۶۳ در یورش به حزب توده ایران او هم گرفتار شد. بدون اینکه کوچکترین رابطه ای با حزب توده داشته باشد. چند ماه بعداز آزادی در سال ۱۳۶۴ تنها وبی‌کس در تبریزچشم براین جهان می بندد. وی در زندان جمهوری اسلامی به یک توده ای  که با او هم سلول بود، گفته بود در تمام مدت  اقامت در شوروی – چه در زندان و چه بیرون از زندان حتی یک روز هم برای شوروی ها کار نکرده است!

 

 

غلامحسین بیگدلی

غلامحسین بیگدلی در۲۴ اسفند ۱۲۹۷ درشهرستان خدابنده، استان زنجان به دنیا آمد.

در سال ۱۳۲۰ از دانشکده نظام فارغ‌التحصیل شد و به خدمت ارتش درآمد. مدتی محافظ اشرف پهلوی بود.

غلامحسین بیگدلی در سال ۱۳۲۱ به عضویت حزب توده در می آید. باتأسیس فرقه به آن می پیوندد. پس از سقوط حکومت ملی آذربایجان در سال ۱۳۲۵، به شوروی پناهنده می شود. ولی در آنجا به جاسوسی  متهم می شود. او پس از شکنجه های زیاد به ۲۵ سال زندان با اعمال شاقه در سیبری و عدم مکاتبه و ۵ سال بعد نیزبه محرومیت از حقوق اجتماعی، محکوم می‌شود.

غلامحسین بیگدلی در کتاب «از کاخ‌های شاه تا زندان‌های سیبری» خاطرات خود در باره زندان های سیبری را نیز به  تفصیل نوشته است. با مرگ استالین پس از نزدیک به هشت سال از زندان آزاد شد.

بیگدلی پس از آزادی از زندان به باکو می آید. او در مدت اقامت در باکو در رشته زبان‌شناسی تحصیل و در سال ۱۳۴۸(۱۹۶۹) مدرک دکترای علوم در رشته زبان‌شناسی از آکادمی علوم اجتماعی، دانشکده زبان و ادبیات نظامی گنجوی دریافت می کند. او پس از انقلاب ۱۳۵۷ به ایران برگشت وبطور منظم با مجله وارلیق همکاری کرد.

ازغلامحسین بیگدلی کتابهای زیادی  به زبان‌های فارسی، ترکی و روسی منتشر شده است. او اشعار بسیاری به زبان فارسی و ترکی سروده‌است که مجموعه اشعار او در سال ۱۳۸۱ در دیوان بیگدلی چاپ شده‌است. نامه روح‌الله خمینی به میخائیل گورباچف توسط او به زبان روسی ترجمه شده ‌است.

بیگدلی در بیست و پنجم مرداد ۱۳۷۷ در کرج درگذشت.

 

 

عباس پناهی ماکویی

عباس پناهی ماکویی سال ۱۲۸۱ در شهر ماکوبه دنیا می آید. او تحصیل خود را در مدرسه میرزا یوسف شروع می کند، بعدها در مدرسه خیریه که با اصول جدید آموزش و پرورش تشکیل شده بود، ادامه می دهد. پناهی در سال ۱۳۱۴ به خاطر فعالیت علیه دولت بازداشت وبه یک سال زندان و تبعیدهمیشگی به زنجان محکوم می شود.با آمدن ارتش سرخ به آذربایجان در سال ۱۳۲۰ از تبعید به تبریز می آید. با تأسیس فرقه دموکرات آذربایجانبه عضویتآن درمی‌آید. در روزنامهآذربایجان به فعالیت ادبی مشغول می‌شود. پس از سقوط حکومت ملی به شوروی پناهنده می شود. پناهی مؤلف رمان‌های تاریخی است. از او کتابهای «شب‌های تبریز»،« مبارزها»، «ستار خان»، «خیابانی» وداستانهای زیادی بجا ماند است.

وی در ۲۹ سپتامبر۱۹۷۱(۷ مهر ۱۳۵۰) در باکو وفات می‌کند.

 

محمود پناهیان

ژنرال محمود پناهیان: تولد: تبریز ۱۲۸۷ (۱۹۰۸)

محمود پناهیان از افسران زمان شاه بود که به فرقه دموکرات آذربایجان  پیوست ودر حکومت ملی آذربایجان ژنرال شد. پساز شکست حکومت ملی مثل بقیه رهبری فرقه به شوروی پناهنده شد. اواخر دهه چهل به عراق رفت.در این سالها رژیم های ایران و عراق بخاطر اختلافات مرزی که داشتند بشدت علیه هم تبلیغ می کردند و به مخالفان همدیگر امکانات داده بودند. پناهیان در عراق گروهی تشکیل داد و رادیو«جبهه ملی خلق های ایران»را علیه رژیم شاه، به راه انداخت.پس از انعقاد معاهده صلح الجزایر در سال ۱۹۷۵ (۲۳خرداد۱۳۵۴) بین ایران و عراق، پناهیان به شوروی برگشت.

کیانوری در خاطراتش که جمهوری اسلامی منتشر کرده می گوید:ما پناهیان را از حزب اخراج کردیم واورا به حزب راه ندادیم. وعلاوه می کند که ما با بازگشت او به شوروی موافقت نکردیم. پناهیان  قبل از اینکه به عراق برود در شماره‌های مجله "دنیا" مقاله می نوشت وبا اطلاع و موافقت شوروی ها هم به عراق رفته بود.

باید پائیز ۱۳۶۴ بوده باشد که من با دو تن از دوستانم (سعید مهراقدم و حسین انورحقیقی) به ملاقات پناهیان در بیمارستانی در مسکو که مقامات بلندپایه شوروی ویا مهمانان کشورهای دوست ودیپلمات‌ها بستری می شدند رفتیم. به او گفتیم که ما می خواهیم از شوروی بیرون برویم. با علامت چشم ونگاه گفت که خوب می کنید که می روید! با چشم اش به گوشه های اتاق اشاره کرد که شنود می کنند.

ژنرال محمود پناهیان در سال ۱۳۶۶ (۱۹۸۷) در مسکو در گذشت.

مهم ترین اثر او „فرهنگ جغرافیای ملی ترکان ایران زمین"در چهار جلد است. این اثر در سال ۱۳۵۱ در بغداد به چاپ رسید.

«فرهنگ جغرافیای ملی ترکان ایران زمین» بطور دقیق و با تمامی جزئیات پراکندگی ترکان در ایران را نشان می‌دهد. محمود پناهیان در مقدمه خاطرنشان می سازد که: «مبنای تحقیقاتی این اثر بر اساس کتاب “فرهنگ جغرافیایی ایران” از انتشارات دایره جغرافیایی ستاد ارتش ایران که بین سالهای (۱۳۲۸-۱۳۲۹) طبع ونشر شده، بناگذاری گردیده است. مؤلف از دونقطه نظر مبنای تحقیقات خود را بر روی اثر نفیس فوق الذکر گذاشته است. الف: این اثر از انتشارات دایره جغرافیایی ستاد ارتش ایران است. بنابراین مندرجات آن از نظر علمی برای تحقیقات واظهار نظر علمی کاملاً معتبر  وغیر قابل رد است.ب: تنها اثری است که بر اساس آن میشود مناطق زیست ملتهای مختلف ایران را معین نمود واظهار نظر کرد.»

 

میرجعفر پیشه‌وری

میر جعفر پیشه وری (جوادزاده) در سال ۱۲۷۲(۱۸۹۳) در زیوه، يكى از روستاهاى خلخال آذربايجان به دنيا آمد.

گرچه پیشه وری بعنوان شخصیت سیاسی ومؤسس فرقه دموکرات آذربایجان و نخست وزیر حکومت ملی آذربایجان  شناخته می شود، اما وی روزنامه نگاری برجسته ومنتقد ادبی وهمچنین رمان‌نویس نیز بوده است.

در ۵ سالگی در مکتبخانه ملا ابراهیم آخوند ده که قرآن وشریعت تدریس می کرد خواندن ونوشتن یاد می گیرد. در ۱۲ سالگى همراه با خانواده‏اش، به باكو مهاجرت می کند. وی ضمن کار تحصیل می کند. معلمی می کند.

روزنامههاومجلاتزیادیدردوراننوجوانیوجوانیپیشه وریدرباکومنتشرمیشد.تأثیرفضایادبیوسیاسیباکو،مطبوعاتوشخصیتهایادبیوسیاسیآنزماندررشدوفعالیتوی بهعنوانمعلم،روزنامهنگار،نویسندهوشخصیتسیاسیغیرقابلانکاراست.

نخستين مقاله‏ پیشه وری در روزنامه آچيق‏سؤز، ارگان حزب مساوات به سردبيرى محمدامين رسول‏زاده به چاپ می رسد، ولى نويسندگى را به طور جدى با چاپ مقالاتى در روزنامه «آذربايجان جزو لاينفك ايران» آغاز كرده است. روزنامه مذكور ارگان شاخه باكوى حزب دموكرات ايران بود.

او در سالهای ۱۹۱۹-۱۹۲۰(۱۲۹۸-۱۲۹۹) مدیر روزنامه حریت است.بیشترمقالاتمنتشرشدهدرآنجابهزبانترکیاست. اگرچهعمراینروزنامهکهارگانحزب عدالتاست، کوتاه (۱۲ماه) بود،اماتوانستروزنامهنگارانیهم چونمحمدسعیداردوبادی و... رادورخودجمعکند.

۲۰ مه ۱۹۲۰(۳۰ اردیبهشت ۱۲۹۹)  برای فعالیت سیاسی به ایران برمی گردد. در سالهای ۱۳۰۰-۱۳۰۱ مدیر روزنامه حقیقت ارگان شوراى اتحاديه كارگران است. پیشه وری از ۶ دى ماه ۱۳۰۹ تا ۲۳ شهريور ماه ۱۳۲۰، نزديك به يازده سال را به اتهام فعاليت‏هاى كمونيستى در زندان گذراند. پس از آزادى از زندان در تهیه برنامه حزب توده ایران شرکت داشت، ولی به حزب توده نپیوست. روزنامه آژير را از خرداد ۱۳۲۲ تا اواسط سال ۱۳۲۴ منتشر كرد. در همان دوره به نمايندگى مجلس چهاردهم از آذربايجان انتخاب شد و اعتبارنامه‏اش به تصويب نرسيد. در شهريور ۱۳۲۴ فرقه دموكرات آذربايجان را بنياد نهاد و به مدت يك سال از آذر ۱۳۲۴ تا آذر ۱۳۲۵نخست وزیر حكومت ملی آذربایجان بود. شش ماه پس ازپناهده شدن به شوروى، در سانحه اتومبيل در ۲۰ تير ماه ۱۳۲۶ درگذشت.

پیشه وری روزنامه نگار برجسته ای بود که به دو زبان ترکی و فارسی مقاله می نوشت. او نویسنده «خاطرات زندان» و رمانهای «نادره» و« مهین بانو» است. رمان «نادره» توسط ذکیه ذولفقاری به ترکی آذربایجانی ترجمه شده است.

 

علی توده

علی توده: ( جواد زاده) در سال ۱۹۲۴(۱۳۰۳) در باکو به دنیا  می آید.

 پدر و مادر علی از روستای چاناق بولاق اردبیل برای کار به باکو مهاجرت می کنند. علی توده در کودکی پدر و مادرش را از دست می دهد ومادر بزرگش( مادر مادرش)او را بزرگ می کند. تحصیلات ابتدایی را در باکو به پایان می برد. او در ۱۹۳۷(۱۳۱۶) در ۱۳ سالگی نخستین شعرهایش در روزنامه های «کمونیست» و«ینی یول»، با امضا «حیدر رضازاده» چاپ می شوند.

 در سال ۱۹۳۸(۱۳۱۷) به همراه مادر بزرگش به اردبیل می آیند.

در سالهای ۱۳۲۱-۱۱۳۲۲ کارگری می کند. در سال ۱۳۲۳ به عضویت حزب توده ایران درمی‌آید. پس از اینکه کارت عضویت حزب برایش صادر می شود، تخلص «توده» را برمی گزیند. از سال۱۳۲۳ شعرهایش در «وطن یولوندا» با امضا علی توده چاپ می شود. در سالهای ۱۳۲۳-۱۳۲۵ شعرهایش در نشریات مختلف بطور منظم منتشر می شوند. با تأسیس فرقه دموکرات آذربایجان به صفوف آن می‌پیوندد.

پس از تشکیل حکومت ملی آذربایجان به تبریز دعوت می شود. در سال ۱۳۲۵بخاطر خدمات سیاسی،اجتماعی وادبی از طرف مجلس ملی آذربایجان مدال ۲۱ آذر به ویتعلق میگیرد. علی توده مدیر شعبه تدریس در وزارت فرهنگ در حکومت ملی آذربایجان، و اولین و آخرین مدیر و بنیانگذار فیلارمونی در تبریز بود. وی نقش مهمی در سازماندهی و چاپ کتاب «آنا دیلی» برای تدریس در مدارس داشت.

پس از سقوط حکومت ملی آذربایجاناو نیز مانند سایر شعرا،نویسندگان و سیاستمدارانحکومت ملی به شوروی پناهنده شد. در باکو در روزنامه «ادبیات» مشغول به کار می شود. در سال۱۹۴۷وارد دانشکده زبانشناسی دانشگاه  دولتی آذربایجان می شود ودر سال ۱۹۵۲تحصیل خود را باموقفیت به پایان می برد.

نخستین کتابش «ترانه‌های جنوب» در سال ۱۹۵۰در باکو منتشر می شود. در سالهای ۱۹۵۲-۱۹۵۳رداکتور شعبه هنری انتشارات «آذرنشر» بوده است.یک مدت مدیر بخش هنری روزنامه آذربایجان ارگان مرکزی فرقه دموکرات آذربایجان می شود. بعدها تنها به فعالیتهای هنری –ادبیمی پردازد.

صابر امیراف در مقدمه ای که برای «آزمون زندگی» اثر علی توده نوشته است، می گوید: «علی توده قبل از هرچیزشاعر آرمان‌های بزرگ است.» بختیار وهاب زاده در باره علی توده چنین می نویسد:«علی توده شاعر حساس و پر عاطفه ای است.» خلیل رضامی گوید:«علی توده بطور واقعی شاعر میهن پرستی است،»علی توده ده ها اثرمنتشر کرده است: «وطن سئوگیسی»، «محبوسلارین سون سؤزو» و« حیات سیناغی» و.... در اشعار او وحدت دو آذربایجان یکی از مضامین اصلی است.

علی توده تا آخر عمرش مهاجر سیاسی باقی ماند. او از گرفتن پاسپورت اتحاد شوروی امتناع کرد.

آثار او به روسی،انگلیسی، هندی،ترکی،اکراینی،ارمنی،گرجی،تاجیک، تاتارترجمه شده است. علی توده اشعار زیادی از شاعران روس،ترک،فارس،ارمنی،گرجی، ترکمن، قیرقیز را به ترکی آذربایجانی ترجمه کرده است.

علی توده در۲۶ فوریه سال۱۹۹۶ در باکو وفات کرد.

 

عاشیق حسین جوان

عاشیق حسین جوان در سال ۱۲۹۴در روستای اوْتو درشهرستان کلیبر در منطقه  قارا داغ آذربایجانزاده شد.

 از همان کودکی پدرش را از دست داد. مادرش حسین یکساله را با خودش برمی‌دارد وبه جمهوری آذربایجان مهاجرت می کنند. حسین از ۷ سالگی چوپانی می کند و از سال ۱۹۲۷تا ۱۹۳۵ (۱۳۰۶ تا ۱۳۱۴) ( از ۱۱ سالگی) شاگرد عاشیق موسا برادرزاده عاشیق علسگر گویجه ای می شود. در این سالها راز ورموز هنر عاشیقی را یاد می گیرد وبا ادبیات شفاهی مردم آشنا می شود. در جشنها  وعروسیها ساز می زند ومی خواند.ازسال های ۱۹۳۴ (۱۳۱۳)گه‌گاه شعر هم می سراید و شعر سرودن جدی را از سال های ۱۹۴۰(۱۱۳۱۹) شروع می کند. اولین شعرهایش در نشریه «وطن یولوندا » درج می شود.

در سال۱۹۳۸(۱۳۱۷)،دوران تصفیه بزرگ استالین، به آذربایجان جنوبی برمی‌گردد ودر تبریز ساکن می شود. از همین سالها در شهرها و روستاهای آذربایجان  با ساز و ترانه هایی که خودش سروده است مردم را علیه بی عدالتی ها و برچیدن ستم ملی دعوت می کند. مردم را علیه شاه و فئودال ها بسیج می کند. در تبریز در قهوه خانه های سامان میدانی(میدان کاه) که عمدتا کارگران وروستاییاندر آن‌جا رفت وآمد داشتند با ساز و آواز خود دنیای بهتری را نوید می دهد. حکومت ملی آذربایجان برای حسین جوان  بخاطر فعالیت های روشنگرانه و بسیج زحمتکشان برای رهایی ازهر نوع یوغ ستم و بردگی، مدال «۲۱ آذر»اعطا می کند. حسین جوان در دوران حکومت ملی آذربایجان، عاشیق های تبریز را رهبری می کند.

عاشیق حسین جوان  یک سوسیالیست بود. او با ساز و ترانه‌هایش سوسیالیسم را ترنّم می کرد.

 پس از هزیمت حکومت ملی آذربایجان، به مهاجرت اجباری تن داد وبه شوروی- جمهوری آذربایجان پناهنده شد و در یکی از روستاهای آذربایجان سکونت گزید. حسین جوان به عنوان شاعر، در سال ۱۹۴۸ با معرفی صمد ورغون، عضواتحادیه نویسندگان آذربایجان می شود.گرچه عاشیق حسین در مجامع مختلف هنرنمایی می کند واز طرف مردم مورد استقبال قرارمی گیرد ولی تا آخر عمر در حسرت تبریز می سوزدو می سوزد. در سال ۱۹۸۴(۱۳۶۳) یا اوایل ۱۹۸۵ یکبار او را برای بزرگداشت اش به تلویزیون باکو دعوت کرده بودند، که همه اش از تبریز می گفت و گریه می کرد.

عاشیق حسین در نوامبر ۱۹۸۵(۱۳۶۴) در یک روستای دور افتاده در جمهوری آذربایجانچشم از جهان فرو بست!

 

محمدتقی زهتابی

محمدتقی زهتابی در ۲۲ آذر۱۳۰۲ در خانواده کیریشچی در شهرستان شبستربدنیا آمد.

زهتابی پس از تاسیس فرقه دموکرات آذربایجان به عضویت سازمان جوانان آن در آمد وبا سقوط حکومت ملی آذربایجان، در سال ۱۳۲۷ (۱۹۴۸) برای ادامه تحصیلات عالیه بطور غیرقانونی به شوروی(جمهوری آذربایجان) رفت. زهتابی در بیوگرافی خود که برای کتاب «ایران تورکلرینین اسکی تاریخی» نوشته است، می‌نویسد:«بر اساس گزارش رهبری حزب توده و فرقه دموکرات آذربایجان به دو سال زندان محکوم شدم و به سیبری فرستاده شدم. بعدا به دوشنبه تبعید شدم.»

بعد از تبعید در سال ۱۳۳۳ به باکومی آید و ۵سال در دانشکده زبان و ادبیات آذربایجانی در دانشگاه دولتی به تحصیل مشغول می شود. او اواخر دوران تحصیل، در دانشکده شرق شناسی به تدریس زبان عربی مشغول می‌شود.

در اواخر دهه چهل در اوج اختلافات مرزی ایران و عراق با اجازه شوروی ها  به همراه پناهیان به عراق می روند و رسماً با رژیم عراق همکاری کرده ورادیوی «جبهه ملی خلق های ایران» در بغداد  را راه‌اندازی می کنند. زهتابی مدتی نیز در دانشگاه بغداد زبان فارسی تدریس می کند. در سال ۱۹۷۵ با انعقاد «عهدنامه الجزایر» میان ایران وعراق،فعالیت های پناهیان و زهتابی در عراق پایان می یابد. زهتابی بعداز انقلاب  در سال ۱۳۵۸ به ایران می آید وبر اساس نوشته خود در بیوگرافی‌اش، در دانشگاه تبریز دو سال زبان آذری و عربی تدریس می کند. در اوایل سال ۱۳۶۸از طرف شعبه آذری- برون مرزی رادیوتبریز به همکاری دعوت می شود تا به کارکنان این شعبه زبان ادبی آذری را آموزشدهد. فعالیتهایگوناگونو همه‌جانبه زهتابی از جمله فکر سازماندهیو تشکیل حزب مخصوص آذربایجان در مصاحبه اش در دوران خاتمی (با امیدواری  به باز شدن فضای سیاسی و امکان تشکیل حزب!) احتمالاً نهادهای امنیتی را بر آن میدارد که زهتابی را حذف کنند. قتل زهتابی در همان مقوله قتل های سیاسی دوران خاتمی می گنجد. در اول مهر۱۳۷۷(۷۵سالگی) به طرز مشکوکی فوت می کند.

نمونه ای از آثار منتشر شده محمد تقی زهتابی: "ایران تورکلرینین اسکی تاریخی"، "میرزاعلی معجز" و "تحصیل زنان"، "معاصیر ادبی آذری دیلی (سس - صرف)" ،"شاهین زنجیر ده" (شعر مجموعه‌سی)ودهها کتاب ومقاله درباره زبان وفرهنگ آذربایجانی.

 

سهراب طاهر

سهراب طاهر در۱۵ مرداد سال ۱۳۰۵ در آستارا زاده شد.

پدر سهراب شغل آهنگری داشت. پدرش در سال۱۲۹۹ به حزب کمونیست می پیوندد. به همین خاطر در دوران رضا شاه بازداشت وبه شهر اردبیل و از آنجا به کرمانشاه تبعید می شود. سهراب نیز با خانواده به کرمانشاه میرود. در کرمانشاه برای امرار معاش به همراه پدر در شرکت نفت ایران –انگلیس کارمی کند. علیرغم سنگینی کار، سهراب از کتابخانه شهر با نام «ابن سینا» بطور منظم کتاب قرض می کند ومطالعه می کند. در سال ۱۳۲۰ با ورود ارتش سرخ به آذربایجان هزاران تبعیدی بهخانههایشان برمی گردند. بخاطر فعالیت در صفوف فرقه مدال ۲۱ آذر به سهراب تعلق می گیرد. در سال ۱۳۲۵(۱۹۴۶)برای دوره دیدن به مدرسه نظامی باکو فرستاده می شود. در سال ۱۹۴۸(۱۳۲۷) اولین شعراش با نام «ارتش سرخ» در روزنامه آذربایجاندر باکو چاپ می شود. در سالهای ۱۹۵۲-۱۹۵۹(۱۳۳۱-۱۳۳۸) زمانی که در دانشکده طب در دانشگاه دولتی آذربایجان تحصیل می‌کرد، کتاب شعراش بانام «آی ایشیغیندا »(در روشنایی ماه) منتشر می شود. در همین زمان با شعبه ادبی-هنری روزنامه آذربایجان همکاری می کند. در سالهای ۱۹۵۹-۱۹۶۱(۱۳۳۸-۱۳۴۰)او عضوکمیته مرکزی فرقه دموکرات آذربایجان ودر سالهای۱۹۵۱-۱۹۶۰(۱۳۳۰-۱۳۳۹) صدر و عضو هیئت مدیره جمعیت نویسندگانآذربایجان جنوبی می شود. از اودهها جلد کتاب در جمهوری آذربایجان منتشر شده است. صابر رستمخانلی شخصیت سیاسی–ادبی جمهوری آذربایجان در مقدمه ی «آثارمنتخب سهراب طاهر»، او را در کنار شاعران رزمنده و انقلابی امثال ناظم حکمت، پابلو نرودا ومحمود درویش می نشاند. سهراب طاهر ۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۵ در باکو در گذشت.

 

 

حمزه فتحی خشکنابی

حمزه فتحی خشکنابی در ۳۰ اسفند ۱۳۰۰ در روستای خشکناب آذربایجان جنوبی زاده شده است.

کودکی حمزه در خشکناب گذشته است. خواندن و نوشتن را در مکتب خانه–پیشملایادگرفتهاست.یکسال پس از تحصیل در مدرسه معمولی مجبور به کار می شود. در این دوره فتحی جوان با زندگی فقیر فقرا و تهی دستان  آشنا می شود. در این سالها فتحی افکار و واندیشه های خود را در شعرها و داستان های کوتاه خود به زبان فارسی بیان می کند. اما با تشکیل حکومت ملی او نیز بمانند بسیاری از اهل قلم شروع به نوشتن به زبان مادری می کند. در سالهای ۱۳۲۴-۱۳۲۵ حمزه فتحی خشکنابی مقاله ها و داستانها های خود را منتشر می کرد.او نخستین داستان پر حجم خود «عشق وجنگ» را در همین دوره می نویسد.

۱۴ شهریور ۱۳۲۴ روزنامه آذربایجان شروع به نشر می کند.خشکنابی یکی  از دست اندرکاران آن می شود و بعدها مدیرمسؤل آن.در آذر۱۳۲۵ پس از یورش حکومت مرکزی به آذربایجانو سقوطحکومت ملی به آذربایجان شوروی پناهنده می شود. در آنجا بین سالهای ۱۳۲۵-۱۳۳۵(۱۹۴۶-۱۹۵۶) مسئولیت های مختلفی را در هیئت تحریریه روزنامه آذربایجان عهده دار می‌شود.آثار او از جمله رمان های «پدر»، «دو برادر»، و داستان های کوتاه «محبت و نفرت» در باکو منتشر می شوند. نمایشنامه های فارسی او «سیاووش»، «بیژن و منیژه» در دوشنبه در تئآتر بنام«لاهوتی» بنمایش درمی‌آید. رمان «پدر» به زبان روسی در تیراژ بالا منتشر می شود.

فتحی خشکنابی بعد از انقلاب ۱۳۵۷، علیرغم سن نسبتا زیاد برای راه اندازی روزنامه آذربایجان  از مسکو به تبریز آمدو در تبریز در بنیان گرفتن انجمن شعرا ونویسندگان آذربایجان پس از انقلاب نقش بسزایی داشت.او پس از یک سال به مسکو بازگشت. خشکنابی در دانشگاه مسکو زبان و ادبیات فارسی تدریس می‌کرد. از او ترجمه چند رمان، از جمله "چهل و یکمین" از روسی به فارسی به جا مانده است.

وی در سال ۱۹۸۹(۱۳۶۸) در مسکو در گذشت.

 

قهرمان قهرمان‌زاده

قهرمان قهرمان زاده در سال۱۲۹۲در روستای وَردین در منطقه قارا داغ در یک خانواده فقیر بدنیا امد.

 در سال ۱۲۹۹ با خانواده اش به گنجه مهاجرت می کنند. تحصیلات ابتدایی ومتوسطه وعالی را در جمهوری آذربایجان به پایان برد ودر سال ۱۹۳۵(۱۳۱۴) به آذربایجان- تبریز برمی گردد. قهرمان زاده از سال ۱۳۲۰ با تحریریه «وطن یولوندا»، «قیزیل عسگر» همکاری می کند.  قهرمان درسال ۱۳۲۲ عضو حزب توده ایران می شود وباتأسیس فرقه دموکرات آذربایجان  به فرقه می پیوندد.در سال ۱۳۲۴ به عضویت  کمیته شهر تبریزانتخاب می شود وهمزمان در روزنامه آذربایجان بعنوان معاون سردبیرانجام وظیفه می کند.

نخستین مجموعه داستانهای وی با نام «داستانهای مهاجرها» در سال ۱۳۲۴ در تبریز منتشر شده است. چندین مجموعه داستان در سالهای مختلف از وی در باکو منتشر می شود. در آثار اوستم برتهی دستان روستایی و کارگرانآذربایجان و مبارزه آنها برای رهایی از هر گونه ستمجای عمده ای را اشغال می کند.

پس از سقوط حکومت ملی آذربایجان عوامل سرکوبگر رژیم شاه به خانه اش هجوم می آورند و کتابها و دست‌نوشته‌هایش را به آتش می کشند. قهرمان زاده به دزفول تبعید می شود. ده سال در تبعید می گذراند، اما دست از مبارزه سیاسی بر نمی دارد. بخاطر فعالیت سیاسی دو سال دیگر زندانی می شود. چند ماه قبل از یورش گسترده به تشکیلات فرقه دموکرات آذربایجان در سال ۱۳۳۷ (۱۹۵۸) به شوروی پناهنده می شود.

قهرمان زاده در جمهوری آذربایجان به تولید آثار ادبی ادامه می دهد. و بطور منظم آثار او در نشریات چاپ می شوند. برخی از آثار او: «مهاجرلر دسته سی»، «آیریلیق»، «قیرمیزی باشماق»، «تانینمایان قوناق»...

قهرمان زاده از سال ۱۹۷۴عضواتحادیه نویسندگان آذربایجان بود.

او در۲۳یانوار ۱۹۹۰(۳ بهمن ۱۳۶۸) در باکو وفات می کند.

تکمله: چند وقت پیش از آقای ابراهیم رشیدی- ساوالان یادداشتی در فیسبوک دیدمدرباره قهرمان زاده، واینیادداشت مرا به گذشته های بسیار دور برد. همان موقع خواستم کامنتی در فیسبوک ا.ساولان  بگذارم، که نشد. این‌جا آن را می‌نویسم: از اواسط دهه چهل بخاطر گسترش روابط فرهنگی ایران وشوروی کتابها و نشریاتمنتشر شده در شوروی/ آذربایجان به ایران سرازیرشد. من نیز یکی از علاقمندان به  این نوع کتابها و نشریاتبودم. من مشتری ماهنامه «آذربایجان» و «ادبیات واینجه صنعت»(ادبیات وهنر)بودم. در صفحه وسط «ادبیات واینجه صنعت» معمولاً ( شاید هم همیشه) یک داستان کوتاه چاپ می شد. در یکی ازاین شماره ها داستانی بود از قهرمان  قهرمان زاده بنام«قیرمیزی باشماق»(کفش قرمز). نام داستان توجه مرا جلب کرد. خواندم. داستان اگر درست بخاطرم مانده باشد درباره کارگران کوره‌های آجرپزی تهران بود. من این داستان را ترجمه کردم وبه غلامحسین فرنود دادم. بهار سال ۱۳۴۹ باید بوده باشد. قرار شد در جنگی ادبی که قرار بود  منتشر کند، چاپ شود. بعد داستانها پیش آمد و....

ترجمه فارسی قیرمیزی باشماق قهرمان زاده دود شد وبه هوا رفت. از ابراهیم رشیدی سپاسگزارم که مرا به یاد آن سالها و قهرمان زاده «مظلوم» انداخت!

 

مدینه گولگون

مدینه گولگون سال ۱۹۲۶(۱۳۰۵) در باکو به دنیاآمد.

در سال ۱۹۳۸(۱۳۱۶) با اعضا خانواده به زادگاه پدر، اردبیل بر میگردندو چند سالی در آنجا سکنی می گزینند.بعدتر  در تبریزساکن می شود.مدینه در سال۱۳۲۴عضو فرقه دموکرات آذربایجان می شود. در دوره حکومت ملی آذربایجان بعنوان عضو دفتر شاخه زنان انتخاب می شود. همزمان بعنوان خبرنگار روزنامه آذربایجان  کار می کند.مدینه از جوانی به شعر و هنرعلاقه داشت. از سال ۱۳۲۳ شروع به شعر گفتن کرده بود. نخستین شعر او درسال ۱۳۲۴ در «وطن یولوندا» ارگان ارتش سرخ درج شده بود.مدینه به عضویت شاعرلرمجلسی درمی آید. در همین دور عضو«جمعیت نویسندگان و شاعران»هم که تشکیل شده بود، می شود. اشعار مدینه در نشریه هایمختلف چاپ می شودودر کتابهای درسی درج می گردد. به مدینه بخاطر فعالیتهای انقلابی اش مدال ۲۱ آذر تعلق می گیرد.

پس از یورش قشون محمد رضا شاه به آذربایجان و سقوط حکومت ملی، مدینه گولگون به آذربایجان شوروی پناهنده می شود.

شاعربختیار واهاب زاده در مقدمه کتاب شعر «من این عمر را زندگی کردم»، می نویسد که در شعرهای مدینه  ترانه های حسرت و هجران ؛ با ترانه های مبارزه در هم تنیده است.

شاعر رسول رضا در مقدمه همین کتاب شعر، خطاب به مدینه می‌گوید تو با سلسله شعرهای «کوچه های تبریز»، تبریز را یک  بار دیگر برای من زنده کردی. بار دیگر حسرتِ تبریز دردلم بیدار شد. در لبانم دو کلمه لرزید:«تبریزمن- بی منِ من». ( تبریزیم- منسیزیم) تو در این شعرهایت صفحات خاطرات فراموش نشدنی را دوباره  گشودی. زنده باشی خواهرم. زنده باشی دختر شاعر وطنم!

مدینه در میان روشنفکرانآذربایجانی کمو بیش  شناخته شده است. و شعرهایی از او به فارسیهم ترجمه شده است. از مدینه گولگون ده ها کتاب شعر در جمهوری آذربایجان منتشر شده است: «تبریزقیزی»،  «فریدون»، «من بوعؤمورو یاشادیم»، «یورا بیلمز یوللار منی»، «سئچیلمیش اثرلری» و ... ..

مدینه گولگون در۱۷ فوریه ۱۹۹۲(۲۸ بهمن ۱۳۷۰) در باکو وفات می کند.

 

ربابه مراداوا

ربابه مراداوا متولد اول فروردین ۱۳۰۹ در اردبیل است.

ربابه پس از هزیمت حکومت ملی آذربایجان سال ۱۳۲۵ ودستگیری پدرش،بهاجباروبادوبرادر،سهخواهرومادرشبهشهرعلیبایراملی درجمهوریآذربایجانمهاجرتمی‌کنند. اودرتئاترآنشهرشروعبهفعالیتمی‌کند. درسال ۱۹۵۰(۱۳۲۹)علیعسگرعلیاکبروف در یک برنامه هنری  آواز ربابه را می شنود و به استعدادربابهپی می برد. بهاوپیشنهادمی کندبرایموفقیتبهباکوبرود. ربابه به باکو می رود. او درسال ۱۹۵۳(۱۳۳۲)از مدرسه موسیقیآصفزینالیباکوفارغ‌التحصیلمی‌شود. ربابه مراداوادرمحضراستادانبنامموسیقیآذربایجانیازجملهخانشوشینسکیآموزش می بیند.از سال ۱۹۵۴(۱۳۳۳) در تئاتر دولتی اپرا و باله آذربایجان شروع به کارمی کند. و از همانسالشروعبهایفاینقش‌هایاُپراییمی‌نماید. ربابه نقش‌هایلیلی (اپرایلیلیومجنون) واصلی (اپرایاصلیوکرم) راسالهایمتوالیایفامی‌کند. بهاعترافعارفبابایفونزاکتتیموراوا(هنرمندان بنام جمهوری آذربایجان)هیچ‌کسبهزیباییوظرافتربابهایفاینقشننموده‌است. خودربابهگفته‌است: «مننقشلیلیرااجرانمی‌کنم،بلکهبهانه‌ایاستکهمنبختواقبالمرااجراکنم. آنچهکهمنمی‌خوانمدر فراقزادگاهماردبیلاست.»

مراداوا در سال ۱۹۷۱ عنوان «هنرمند خلق آذربایجان» را کسب می کند.

از او ترانه های به یاد  ماندنی و فراموش نشدنی به یادگار مانده است: قارا گیله، گل بیزه یار، آهو کیمی ، حیدر بابایا سلام و آنا قلبیم اودلانیر، کؤنلومه تبریز دوشدو...

ربابه مراداوا در ۵ سپتامبر ۱۹۸۳ (۱۴ شهریور ۱۳۶۲) در باکو چشم از جهان فرو بست.

 

حمیدمحمدزاده

حمیدمحمدزاده در سال ۱۳۰۳ در تبریز به دنیا آمد.

وی در دوران  حکومت ملی آذربایجان معلم بود. او در سال ۱۳۲۲ به حزب توده و در سال ۱۳۲۴ به فرقه دمکرات آذربایجان پیوست. او ریاست اداره تبلیغات کمیته مرکزی سازمان تازه تأسیس جوانان دمکرات آذربایجان را عهده دار شد و در سال ۱۳۲۵ اولین مقالات ونوشته های او منتشر شد. در سال ۱۳۲۵ به دلیل فعالیت هایش در جنبش ملی-دمکراتیک از طرف دولت ملی آذربایجان مدال «۲۱ آذر» را دریافت کرد.

پس از سقوط حکومت ملی آذربایجان حمید محمدزاده به جمهوری آذربایجان پناهنده شد. در آنجا تحصیلات خود را در مدرسه عالی حزب و همزمان در دانشکده روزنامه نگاری دانشگاه دولتی آذربایجان ادامه داد. پس از پایان تحصیلات عالی وارد دوره فوق لیسانس مؤسسه زبان و ادبیات نظامی فرهنگستان علوم آذربایجان شد. در سالهای ۱۳۳۰-۱۳۳۳(۱۹۵۱- ۱۹۵۴) با نگارش اثری به نام «پیشه‌وری یک انقلابی، روزنامه‌نگار، نویسنده (زندگی، محیط و آثار)» درجه کاندیدای علوم زبانشناسی را دریافت کرد. از سال ۱۳۲۶ (۱۹۴۷) به عضویت جامعه نویسندگان آذربایجان جنوبی و از سال ۱۳۳۷ (۱۹۵۸) به عضویت اتحادیه نویسندگان آذربایجان درآمد.

از آثار او می‌توان به «میرزا فتحعلی آخوندوف و شرق»، «ادبیات ایران در آستانه و دوران انقلاب مشروطه»، «بهار شیروانی»، «سید جعفر پیشه‌وری»، «خاطرات تبریز» نام برد.  او رمان هایی درباره ستار خان و حیدرخان عمواوغلو نوشته است. محمد زاده و رستم علی یف دیوان نسیمی را به زبان فارسی در باکو به چاپ رساندند.وی منظومه خسرو و شیرین نظامی گنجوی ، اشعاری از محمدحسین شهریار را به زبان ترکی ترجمه کرده است.

پس از انقلاب  در سال ۱۳۵۸(۱۹۷۹)، به ایران برگشت. او مدت‌ها با مجله «وارلیق» که به زبان ترکی آذربایجانی–فارسی منتشر می‌شد همکاری کرد. وی در سال ۱۳۷۹ در تهران درگذشت.

 

غلام محمدلی

غلام محمدلی ۱۲۷۶ در شهر تبریز بدنیا آمده است.

تحصیل ابتدایی را در مکتب‌خانه به پایان رساند. نوجوانی به روسیه می رود و۱۳ سال در عشق آباد ترکمنستان به کارهای مختلف از جمله بهآهنگریو حروف‌چینی می‌پردازد. در سال ۱۹۲۳ به باکو می رود. درسالهای۱۹۲۴-۱۹۲۶(۱۳۰۱-۱۳۰۵)در باکودر هنرستانتئآتر دوره می‌بیند. در سالهای۱۹۲۱- ۱۹۴۱(۱۳۰۰- ۱۳۲۰) به عنوان مدیر و سردبیردر نشریات وابسته به حزب کمونیستآذربایجان  فعالیت می کند.در دوران جنگ جهانی دوم ۱۳۲۰-۱۳۲۵ (۱۹۴۱-۱۹۴۶) در تبریز است.

او در ابتدا به عنوان مسئول ادبی در تحریریهروزنامه «وطن یولوندا» وبعدتربه عنوان مدیر تحریریه انجام وظیفه می کند.از سال ۱۹۵۰(۱۳۲۹) عضو اتحادیه نویسندگان آذربایجان است.او جوایز ادبی و مدال های بسیاری را کسبکرده است. خدمات او به هنرو فرهنگآذربایجان بیشمار است. وی یکی از سازمان دهندگان شاعران نویسندگانآذربایجان جنوبی در ۱۳۲۴-۱۳۲۵ بوده است. در مؤخره «شاعرلر مجلسی» در باره تک- تک شاعران که آثار شان در این مجموعه درج شده،ضمن ارایه بیوگرافی مختصر، اطلاعات مفیدی در باره مضامین اشعار شاعران ارایه می‌دهد.

من در سال ۱۳۴۵ یا ۴۶ ترجمه مانیفست حزب کمونیست/مارکس-انگلس را با ترجمه غلام محمدلی به فارسی دیده ام. (شاید هم به ترکی آذربایجانی!) به نظرم در دوران اشغال آذربایجاناز طرف ارتش سرخ شوروی  بین ۱۳۲۰-۱۳۲۵ ترجمه شده بود.

غلام ممدلی در۱۸ نوامبر۱۹۹۴(۲۷ آبان ۱۳۷۳) در ۹۷ سالگی در باکو وفات کرد.

***

من در تهیه این نوشته منابع زیادی را از نظر گذرانده ام و استفاده کرده ام که لیست کردن همه آنها نا ممکن است ولی تعدادی از آنها را در اینجا می آورم:

شاعر مجلسی- شماره ۳-۴-آبان -آذر۱۳۲۴؛ ۸۰ ایل حئکایه میز- آذربایجان حئکایه آنتولوژیسی- حمید آرغیش؛ جنوبی آذربایجان ادبیاتی آنتولوگیایاسی ـ دورد جیلدده- اوچونجی جیلد؛ جنوبی آذربایجان یازیچیلارینین ادبی مجموعه سی.رداکتور: بالاش آذر اوغلو- حمید محمد زاده؛ آذربایجان تاریخینه بیر باخیش جیلد۲ـ جواد هیئت؛ ایران تورک ادبیاتی آنتولوژیسی ـ علی کافکاسیالی؛ ایران تورکلری ـ علی کافکاسیالی؛ رازهای سر به مهر ـ حمید ملا زاده؛ رمان «آن روز می رسد» میرزا ابراهیم اف؛ «آخرین سنگر آزادی»رحیم رئیس نیا، ؛ آذربایجان موهاجیرت ادبیاتی ـ واقیف سلطانی؛ من بوعؤمورویاشادیم ـ مدینه گولگون؛ سئچیلمیش اثرلری ـ سهراب طاهر؛ حیات سیناغی ـ علی توده؛  بعضی شماره های وارلیق؛ شماره هایی از فصلنامه (بین المللی)  ترکی – فارسی،فرهنگی، اجتماعی،ادبی وهنری آذری؛  وشماره هایی  از ماهنامه علمی – تحقیقی (سرتاسری) فرهنگی، اجتماعی سیاسی، اقتصادی  دیلماج  و«ویکی پِدیا».

عمده این منابع ومنابع  بسیار دیگر، در سایت توروز قابل دسترس است.

سپتامبر ۲۰۲۴

به نقل از جلد سوم از چهل‌ویکمین وآخرین شماره آوای تبعید که در سه جلد منتشر شده است.